174517 – Op Levi’s lichaam ongevraagd de getatoeëerde nummer.

“Het werk is afmattend: er wordt geploeterd in de kou, als het regent, sneeuwt, vriest, in de modder, voortgejaagd door stompen, schoppen en zweepslagen … broederschap en solidariteit … nemen af, iedereen strijdt tegen iedereen: je voornaamste vijand is je buurman die loert op je brood en op je schoenen. Het is een vreemdeling, die je ellende deelt maar ver van je af staat: in zijn ogen lees je geen liefde, maar afgunst als hij meer lijdt dan jij en angst als hij minder lijdt … het kamp heeft een wolf van hem gemaakt: jijzelf moet vechten om zelf niet ook een wolf te worden, om mens te blijven”. Levi schreef dit in 1973.
Hitler’s poging tezamen met zijn trawanten om de Joden uit te roeien wat de Holocaust is gaan heten is onvergelijkbaar met iedere andere massamoord waar dan ook. Primo Levi’s zijn getuigenissen voor een deel bijeen verzameld in de bundel ‘Zo was Auschwitz, getuigenissen 1945-1986’ geven een helder en scherp beeld van Levi’s humanitaire denken en zijn willen weten, beseffen. Hij deed voortdurend onderzoek, sprak talloze overlevende van de moordmachine, zocht de namen van hen die naamloos ten onder gingen zonder enige vorm van registratie de trein uit de gaskamer waren ingevoerd. Schreef een verslag voor de Russen over de gezondheidszorg in Monowitz/Auschwitz. Legde verklaringen af tegen Höss en Eichmann “ze heetten werkkampen of …, maar hadden de doelbewuste opzet te doen sterven, gruwelijk te doen sterven … de biologische bronnen van het Jodendom … (let op het zoölogische jargon): Joden zijn een dierenras, zijn insecten, een virus …”. Levi’s teleurstelling na de oorlog dat er niet geluisterd werd, men wilde niet horen. Zijn verheugen begin jaren zestig wanneer de kentering ontstaat en de vraag naar wat er daadwerkelijk heeft plaatsgevonden begint. Zijn tekst, begin jaren tachtig, voor het Italiaanse museum in één van de blokken van Auschwitz die van de Poolse regering niet geplaats mag worden, er dient niet teveel aandacht voor de Joodse zaak hier te zijn. Hij beschrijft hoe óók hij verblindt was eind jaren dertig toe de rassenwetten werden afgekondigd, hoe er een klimaat van doof- en blindheid ontstond, ze voelden de oorlog aankomen echter er veranderde niet direct zoveel. Hij zoekt uit met hoevelen ze in zijn trein naar Auschwitz in veewagons vervoerd zijn: 650. Op het treinplateau van Auschwitz werden 96 mannen en 29 vrouwen gezond en tot werken in staat verklaard, de rest werd nog dezelfde avond nacht vergast en verbrandt. Uiteindelijk keerden van deze 125 mensen slechts tien mannen en vier vrouwen weer ‘levend’ weerom. De zingevingsvraag in deze essay doet je beseffen de waanzin, de tirannie, het domweg willen martelen daar geen van deze gezonde mensen door de slechte tot geen voeding, bizarre hygiënische omstandigheden en vooral ook daar ze niet eerder als arbeider, timmerman of metselaar hadden gewerkt waren ze totaal van geen enkel economisch nut en vraagt hij zich af “in hoeverre er sprake was van kille berekening … in hoeverre van krankzinnigheid en sadisme’. De SS werd per dag per slaaf betaald en Levi tracht te begrijpen wat maakt dat bedrijven als IG Farben die in Monowitz een nieuwe fabriek liet bouwen wat hun voordeel hierin was daar ze zich opzettelijk mede schuldig maakten aan het in dood drijven van deze uitgewoonde slavenarbeiders. Levi beseft terdege zijn kennis van het Duits gaf hem ongelijke voordelen zoals bij het examen scheikunde om als chemicus in een verwarmd laboratorium aan het werk te worden gesteld. Daar het examen in het Duits was en zijn mede- of tegenstanders dit niet allemaal beheersten verwierf hij hier een plek wat zijn overlevingskans enorm vergrootte. Sowieso begreep hij eerder de gebruiken en rituelen en kamporders door zijn kennis van het Duits sneller en beter dan de anderen die daardoor meer geschopt, geslagen en vernederd werden. Hij krijgt later weet van de krankzinnige dodenmarsen ondertussen zelf meemakend hoe meer dan de helft van de achtergebleven zieken sterft voordat de Russen op 27 januari aan de poorten staan.
Het boek bestaat uit vier delen. Eerst een keuze uit de verzamelde schrijven van Levi tussen 1945, het verslag welke hij samen schreef met Leonardo de Benedetti voor de Russen over de gezondheidszorg in Auschwitz terwijl zij daar nog waren wachtend om weerom te mogen keren en het laatste uit 1986 waarin hij zijn laatste boek ‘De verdronkenen …’ter sprake brengt en hij nog één keer alle nuances ter berde brengt van zij die hebben meegeholpen, zij die lieten begaan of zij die de andere kant opkeken en niet wilden weten naast zij die tegenwicht boden hoe klein ook door bijvoorbeeld een stukje brood toe te werpen wanneer de gevangenen langs marcheerden, die kleine moed deed hem weer even mens voelen.
Het tweede markeert Levi’s onophoudelijke en vasthoudende zoektocht naar willen weten, zijn messcherpe analyse van hoe Zyklon B op de mensen die vergast werden uitwerkte, wat er gebeurt is en waarom? Samen met Benedetti reconstrueert hij wie allemaal in dezelfde trein zaten als zij in ‘De Trein naar Auschwitz’ en wat er met hen gebeurde bij aankomst in Auschwitz, wie direct vergast werd, wie moest werken en wie uiteindelijk overleefde. In deel drie geven de vertalers een extra dimensie aan Levi’s lange zoektocht naar de waarheid en het getuigen aan de hand van de gekozen teksten. Ten slotte volgt vele fotodocumentatie en aantekeningen bij de teksten. Een bijzonder waardevol boek als goede aanvulling op wat reeds in het Nederlands te verkrijgen is om Levi nog beter te leren begrijpen.
Massamoorden komt helaas veel te vaak voor in onze geschiedenis echter de Holocaust was en is veel meer dan dit, het was de bewuste uiteindelijk machinaal geplande poging om één volk uit te roeien. Levi laat in zijn geschriften zien woorden als honger, kou, dorst, vermoeidheid in ons dagelijks gebruik ontoereikend zijn om te beseffen en te beschrijven hoe zoiets extreems als Auschwitz was, elke vergelijk door wie met wat dan ook doet aan misleiding, de Holocaust was uitzonderlijk, enig en uniek in de geschiedenis en Levi trachtte hiervan te getuigen, blijvend, niet alleen namens hem zoals hij voortdurend aangaf hij moest het namens al die anderen die naamloos tot as op de Poolse velden rond Auschwitz zijn verdwenen.
Levi’s zelfgekozen levenseinde deed de vraag opwerpen of hij niet was uitgeschreven, uitvertelt? Zijn getuigenissen lezend zag hij de wereld veranderen, extreemrechts, fascisme kregen weer ingangen en daar waar woorden als holocaust, genocide, Jodensterren lichtzinnig gebruikt worden op vele spandoeken en borden treedt die woordvervaging op die de uitzonderlijkheid van deze zeer misdadige periode haar uniciteit laat afbladeren. Nu zesendertig jaar na zijn dood hebben deze woorden nauwelijks nog waarde ze worden zo vaak gebruikt waardoor antisemitisme in alle toonaarden weer overal de vrije hand krijgt.