“Er bestaan geen onmogelijke combinaties.”

Vanaf de eerste bladzijde word je als door een gat in het papier meegetrokken in de hallucinante wereld van hoofdpersoon Witold, een student die in Zuid-Polen een goedkoop pension betrekt en daar op zoek gaat naar de betekenissen van tekens om hem heen.
Het wordt een obsessieve zoektocht in een werkelijkheid waarin alles met alles kan samenhangen en alles ontraadseld moet kunnen worden, bijvoorbeeld een opgehangen mus, een kras op het plafond, een stokje aan een touwtje, de monden van personen, een gewurgde en opgehangen kat, handen en vingers van verschillende personages… etc. etc. Alles is onderdeel van een, misschien bewust opgezet, systeem of idee dat naar een diepere betekenis kan leiden. Witold lijkt te zoeken naar antwoorden op vragen die ook steeds weer veranderen.
Zoekt hij bijvoorbeeld de liefde van Lena, de dochter van de pensionhouder, en wil hij haar voor zich winnen of moet hij haar juist vermoorden om een reeks tekens te kunnen voortzetten?
“Mus – stokje – kat - Ludwik – En nu moet Lena opgehangen worden.“
En hoe kan hij in de chaos van de tekens om hem heen het overzicht blijven behouden, bijvoorbeeld bij het onverwachts zien van een theepot in een slaapkamerscène die hij voyeuristisch bespiedt?
“Op alles was ik voorbereid. Maar niet op een theepot. De druppel die de emmer deed overlopen. Teveel is teveel. Er bestaat zoiets als een overmaat aan werkelijkheid, een aanzwellen van werkelijkheid dat onverdraaglijk wordt. Na zoveel dingen die ik zelfs niet allemaal op zou kunnen noemen, na de naalden, de kikker, de mus, het stokje, de dissel, de pen, de schil, het karton, de schoorsteen, de kurk, de streep, de dakgoot, de hand, aardkluiten, net, draad, etcetera, etcetera, tot vervelens toe – nu die theepot - als een haar in de soep, als het vijfde wiel aan de wagen, gratis, een toegift van de chaos.”

De tekens kunnen deel uitmaken van een soort landkaart, of een ‘onderaardse logica’ in de vorm van een rijm, zoals bijvoorbeeld de vier hangende objecten in de roman:
“Het was als a-b-c-d, als een een-twee-drie-vier! Welk een rijm!… Mus. Stokje. Kater. Ludwik.“

Een extra complicatie voor de lezer is de kwestie dat een teken ook als het er niet is, toch als negatief teken, en dus als teken, aanwezig kan zijn:
“Een vogel verscheen, heel hoog aan de hemel, onbeweeglijk - een gier, een adelaar, een sperwer? Nee, het was geen mus, maar door het feit dat het geen mus was, was het een niet-mus, en als niet-mus had hij toch iets van een mus...”

Omdat het boek grotendeels over de interpretatiemogelijkheden van taal- en tekenkwesties gaat, moet je het langzaam en geconcentreerd lezen. Plot, verhaal en actie spelen een ondergeschikte rol in de roman. Dat wil niet zeggen dat er niets gebeurt. Er zijn zoektochten in en om het huis door Witold en zijn kompaan Fuks, er is nachtelijk lawaai met een voyeuristische scène en de wurging en ophanging van een kater, er is een groot aantal maaltijdbeschrijvingen, er is een uitstapje met een gezelschap in twee huurkoetsen naar een huisje in de bergen, Witold treft tussen de bomen het opgehangen lichaam van Ludwik aan, de hotelhouder masturbeert in het donker in aanwezigheid van het wandelgezelschap, er zijn een paar vermakelijke dialogen, kortom, een aantal gebeurtenissen volgt elkaar op zonder dat er sprake is van een verhaallijn. Een opkomende spanning rond de herhaaldelijk door Witold gesuggereerde moord op Lena of de priester wordt tenietgedaan door het plotse einde van het boek. Witold is dan teruggekeerd naar Warschau en eet kippenragout.
De verhaallijn is in feite bijzaak. Hoofdzaak is de minutieuze beschrijving van de tekens en hun samenhang of afwezige samenhang. In de gehele roman blijven alle tekens vanaf het begin actief en actueel. Steeds worden er nieuwe verbanden en richtingen geconstrueerd met nieuwe en eerdere elementen.
Vanaf de tweede zin van het boek word je als lezer meegezogen in een neerwaartse spiraal van bespiegelingen, duidingen en logische en onlogische denkrichtingen. Naarmate je vordert in het boek, neemt de bewustzijnsvernauwing toe. De roman vraagt een niet aflatende concentratie van de lezer, als in een zeer lang gedicht. Elk woord is belangrijk, het kleinste woordje kan van het grootste belang zijn. Je mag geen komma missen, lijkt het steeds. Je moet immers alle tekens in de roman in kaart brengen, want hoofdpersoon Witold vergist zich misschien af en toe. Deze door Gombrowicz consequent volgehouden sterke focus op de taal en de tekst lijkt het zuurstoftekort in de roman en bij de lezer te doen toenemen. Uiteindelijk lijk je in een luchtledige bubbel te zitten lezen. Je mag de lectuur eigenlijk niet onderbreken, anders kun je de draad niet meer oppakken, denk je ademloos. Anders mis je een kleine duiding of aanwijzing.
Een magistrale roman.

Jacques Lameriks
6 mei 2023