Onconventionele en intrigerende (misdaad)roman

Friedrich Dürrenmatt had op verschillende kunstvormen een eigenzinnige visie. In het nawoord wordt dit met betrekking tot literatuur verduidelijkt: 'Literatuur had in zijn ogen als functie om de lezer te dwingen tot een confrontatie met een polyinterpretabele werkelijkheid, dat ze aanzet tot denkprocessen waarmee de lezer de wereld misschien wat beter aankan.' Met het schrijven van De rechter en zijn beul maakt de auteur op voortreffelijke wijze duidelijk hoe die theorie in de praktijk kan worden gebracht.  

De rechter en zijn beul stamt uit de jaren vijftig. Misdaadromans verliepen volgens een klassiek, voorspelbaar patroon. Ook toen al werd door de literatuurcritici op het genre van de misdaadroman neergekeken want het was te eenvoudig, te eendimensionaal. Dürrenmatt lijkt dit werk te hebben geschreven met de bedoeling het genre te voorzien van een kwaliteitsimpuls door te spelen met de vorm en met het verwachtingspatroon van de lezer.  

De plot zelf is tamelijk eenvoudig. Een politieman wordt vermoord aangetroffen in zijn auto langs de kant van de weg. Het politieteam gaat aan de slag zonder dat er veel aanknopingspunten zijn. Uiteraard past het bij de misdaadroman om uiteindelijk de dader te ontmaskeren. Tot zover niets nieuws onder de zon.  

Het is de uitwerking die vernieuwend is. Het onderzoek vordert gestaag maar vooral omdat het element toeval een belangrijke rol speelt. Precies op tijd krijgt de voornaamste onderzoeker, Tschanz, de aanwijzingen die nodig zijn om het onderzoek weer een stapje vooruit te helpen. Aanvankelijk lijkt dit nogal lukraak te gebeuren, doch gaandeweg krijg je steeds meer het gevoel dat er een spelletje wordt gespeeld met de politieman. Tschanz lijkt een pion in een spel dat door één of meer anderen wordt gespeeld. Deze toepassing van het toeval was destijds vernieuwend. Dürrenmatt doorbreekt het bestaande patroon waarin misdaden in boeken werden opgelost door gebruik te maken van deductie en reductie. Toeval speelde in die geordende structuren geen rol. Hij maakte nadrukkelijk wel gebruik van dat element.  

De personages in De rechter en zijn beul worden nauwelijks geïntroduceerd. Opeens zijn zij aanwezig. Gaandeweg krijgen zij kleur en karakter. Door hun teksten, soms blasé, soms sarcastisch en dan weer cynisch, en hun doen en laten, krijgen zij een steeds scherper profiel. Het is een mooie manier om de lezer aan het werk te zetten en wat blijft hangen zijn interessante types als de sluwe vos commissaris Bärlach, de naïeve Tschanz, en bijrolspelers als een pompeuze politicus en de schier onaantastbare rijke stinkerd Gastmann.  

Wat De rechter en zijn beul onvergetelijk maakt is het morele, ethische dilemma dat de auteur aan de orde stelt. De machinaties van de “schaakspeler” zijn bijna duivels, het doel heiligt de middelen. Niet alleen het algemeen belang wordt ermee gediend, maar ook een persoonlijke afrekening is in dat spel een belangrijk motief. Het laat de lezer achter met de vraag hoe ver iemand mag gaan in het bestrijden van het kwaad. Wat is wel en niet geoorloofd om het doel te bereiken?  

Of de lezer na voltooiing de wereld beter aankan zal voor iedereen anders zijn, doch dat De rechter en zijn beul aanzet tot denkprocessen is onmiskenbaar. De uitgever heeft er goed aan gedaan dit prachtwerk opnieuw uit te brengen in een uitstekende vertaling door Ria van Hengel.