Meeslepend meesterwerk

Waarom heeft het zo lang geduurd voordat Machten der duisternis van Anthony Burgess (1917-1993), verschenen in 1980, is vertaald? Hoe kan het dat dit boek zo lang onbekend is gebleven? Waarom hebben de lezers de in 1993 overleden auteur niet bij leven kunnen complimenteren met dit meesterwerk? Gelukkig is het alsnog opgepikt en in Nederland uitgebracht, uitstekend vertaald door Paul Syrier.
Burgess is bekend als schrijver van A Clockwork Orange, dat vooral vermaard is als film van Stanley Kubrick. Maar hierdoor is wellicht wat onderbelicht gebleven dat de beste man wel iets meer heeft gepresteerd, meer verdient dan voetnoot te zijn bij een cultfilm.

De cover van Machten der duisternis trekt de aandacht door een bekend schilderij van Francis Bacon. De eerste zin is gelijk raak: je weet meteen hoe oud de hoofdpersoon is, wat zijn seksuele voorkeur is en dat hij blijkbaar goede contacten heeft met de clerus. Het is een combinatie die de nodige lading heeft en meteen ook de grootste thema’s van dit boek weergeeft: homoseksualiteit en religiositeit.

Ken Toomey is schrijver van onder andere romans en filmteksten. Hij heeft te weinig succes om tot de echt groten der aarde te worden gerekend, maar wel genoeg om zich te mogen begeven in de literaire wereld. Mogen, want hoezeer hij ook zijn best doet om de indruk te wekken dat hij hoort bij groten als bijvoorbeeld James Joyce en William Somerset Maugham, bestaat zijn kringetje vooral uit andere tweederangs schrijvers en critici. Zijn homoseksualiteit krijgt meer aandacht dan zijn werken. Het is de reden dat hij al op jonge leeftijd een afvallige is, zich afwendt van de kerk en niet de strijd aangaat. Het is een houding die hij de rest van zijn leven volhoudt: altijd vluchten en nooit vechten. Het vluchtgedrag brengt hem wel de hele wereld over, hij doet overal contacten op en weet toch een zekere beroemdheid te bereiken.

Door een speling van het lot blijft hij dichter bij de kerk dan hem lief is. Zijn zus trouwt met een Italiaan, wiens broer een manipulatieve gladjanus is die zich gestaag omhoog weet te werken in de Roomse hiërarchie en die uiteindelijk het hoogste ambt weet te bereiken. Deze Carlo Campanati heeft ooit iets gepresteerd wat doorgaat voor een wonderbaarlijke genezing. De inmiddels hoogbejaarde Toomey krijgt het verzoek een bijdrage te leveren aan de heiligverklaring van deze inmiddels overleden Campanati door genoemde genezing te onderzoeken.

Vervolgens gaat Machten der duisternis terug in de tijd. Het speelt zich af in de periode van de Eerste Wereldoorlog tot aan de jaren zeventig. Alle grote en sommige kleinere thema’s van die periode passeren de revue. De Eerste Wereldoorlog, de roerige jaren twintig met zijn keur aan grote schrijvers, de opkomst en ondergang van het nazisme, religieus sektarisme, ontwikkeling van het culturele leven, de langzame doch onstuitbare acceptatie van homoseksualiteit en nog meer, veel meer. Het resultaat is een caleidoscopische blik op een roerige en veelbewogen periode.

Burgess heeft Machten der duisternis in een heel barokke en soms speelse stijl geschreven. Zijn dialogen zijn fenomenaal: scherp, vilein, humoristisch, zuigend, lieflijk, mededogend, het hele arsenaal aan verbale vormen van communicatie wordt in de strijd geworpen, met succes.

Het belangrijkste benoemt Burgess niet. Datgene wat altijd op de achtergrond aanwezig is en grote invloed heeft op het dagelijks leven van velen. De verborgen, duistere krachten van politiek, cultuur, en in dit geval vooral religie zijn altijd aanwezig maar blijven in de schaduw, inderdaad, de Machten der duisternis. Deze krachten spelen een macaber spel met mensen als pionnen. Het kent in dit verhaal zijn hoogtepunt aan het eind als blijkt dat de mogelijke heiligverklaring van Campanati mede berust op de wonderbaarlijke genezing van een individu dat later een afschuwelijke rol zal spelen in het leven van Ken Toomey. Een genezing die met de kennis van nu wellicht beter niet zou hebben plaatsgevonden.

Machten der duisternis is geen gemakkelijk boek. Je hebt geregeld de tijd nodig om even op adem te komen, het is meeslepend, het slokt je aandacht op, kortom een hele kluif. Maar wel een heerlijke vette kluif met een bijzonder goede smaak.