De economie van de lust

De maatschappij is aan het vertwitteren. Kranten bieden steeds minder gelegenheid om langere, genuanceerde artikelen te plaatsen. Tijdschriften die dat nog wel doen happen naar adem in hun overlevingsstrijd. De gaten die daardoor vallen worden steeds vaker opgevuld door waardevolle pamfletachtige boekjes zoals De lezer is niet dood (Boogers) of Waarom vuilnismannen meer verdienen dan bankiers (Bregman en Frederik). De filosofen Frank Meester en Coen Simon springen ook in dat gat en zijn begonnen met de reeks Nieuw Licht. Als uitgangspunt leggen zij een hedendaagse denker een vraag voor die in een klassiek geworden tekst aan de orde werd gesteld. Bas Heijne mag het spits afbijten, Onbehagen is het veelbelovende eerste deel van wat een reeks moet worden.

De vraag die Bas Heijne kreeg voorgelegd is een onderwerp van Sigmund Freud. Binnen het psychische gebeuren zijn twee krachten actief: het lustprincipe en het realiteitsprincipe. De eerste zet ons aan tot onmiddellijke behoeftenbevrediging, de tweede remt juist af door rekening te houden met sociale omstandigheden. Het moge duidelijk zijn dat die twee krachten in de afgelopen jaren zich anders tot elkaar zijn gaan verhouden.

Onbehagen begint met de aanslag op Charlie Hebdo. Heijne was toevallig vlakbij toen dat plaatsvond. Voor hem is dat een kantelpunt geweest, de verschrikkelijke gebeurtenissen die volgden waren andere uitingen van dezelfde frustraties. Het wereldbeeld waarmee hij opgroeide is op een fundamentele manier achterhaald. Het realiteitsprincipe verliest terrein op het lustprincipe. Hij illustreert dat met aansprekende voorbeelden.

Het religieus terrorisme verklaart hij door teleurstelling over de vooruitgang van de mensheid als geheel, die helaas niet iedereen zo voelt. Hij noemt het niet altijd met zoveel woorden, maar de onvrede over de zichtbaar toegenomen welvaartsverschillen, het zich buitenspel gezet voelen, het gevoel een buitenstaander te zijn voedt die onvrede. De reactie op die teleurstelling uit zich in een hang naar zuiverheid, een zich afkeren van een maatschappij waar ze niet bij horen. Waarin de lust niet wordt bevredigd. Met dramatische gevolgen.

Een verkiezingsbijeenkomst van begin 2015 van Donald Trump (toen nog “slechts” republikeins kandidaat) bevestigt dat beeld. Een irrationele keuze als het overwegend stemmen voor een Brexit door Wales, terwijl het land financieel enorm wordt gesteund door de EU, is een andere manifestatie van die onvrede.

Een EU die vooral technocratisch is, waar de macht van het getal regeert, die geen gemeenschappelijke bindende geschiedenis kent, zonder gedeeld verhaal die daardoor uiteen driegt te vallen. Omdat velen vinden dat nationale en lokale (eigen)belangen worden bedreigd. Een gevoel dat de zelfgenoegzame elite ontkent en waarop het geen antwoord heeft. Hij citeert Johan Huizinga: “In het getal bezwijkt het verhaal”.

Onbehagen is geschreven in een stijl die typerend is voor Heijne. Doordacht, weloverwogen, geen onwrikbare standpunten. Wel grote verbanden, diepe gedachten en veel, heel veel, stof tot nadenken. Ondanks de aankondiging dat dit het begin is van een filosofische pamfletreeks is Onbehagen niet pamflettistisch, want te genuanceerd. Zijn uitsmijter: "Hoed je voor de barbaar in je omgeving. En voor de barbaar in jezelf." 

Met dit eerste deel heeft Nieuw Licht een bijzonder interessante start gemaakt van een reeks waarin denkers de ruimte krijgen om hun ideeën te ventileren. Een verademing in een medialandschap dat steeds meer wordt geteisterd door vertwittering en het feit dat alles snel moet.