De gevolgen van een oorlog die nooit eindigde

De Eerste Wereldoorlog eindigde op papier in november 1918. De verliezende partijen werden zwaar gestraft. Duitsland kreeg te maken met torenhoge herstelbetalingen en moest territorium inleveren, de voorheen machtige Oostenrijks – Hongaarse dubbelmonarchie werd beëindigd waarmee de Balkanisering een feit was.

In Wij Europeanen schetst Wim de Wagt de gevolgen daarvan. Deze waren enorm. Duitsland behield zijn economische potentie maar werd in de ontwikkeling enorm gehinderd door de herstelbetalingen, met een steeds luidere roep om revisionisme als gevolg. Frankrijk was economisch machteloos, mede door het verlies van een hele generatie jongemannen, maar was wel politiek belangrijk. De kloof tussen beide landen was nog steeds enorm en leek onoverbrugbaar.

Het was in die sfeer dat twee politici elkaar vonden, de Duitser Gustav Stresemann en de Fransman Aristide Briand. Er waren van verschillende kanten al geluiden te horen over de noodzaak van meer samenwerking in Europa, maar zij waren degenen die daar politiek gevolg aan wilden geven. Het werd een moeizaam proces, de heren waren het met elkaar wel eens, maar hadden te maken met binnenlandse weerstanden en buitenlandse argwaan. Desondanks bereikten zij een akkoord dat in een groot deel van Europa redelijk enthousiast werd onthaald.

Tot uitvoering kwam het niet. De weerstanden bleker toch groter dan gedacht en vooral Briand ontbeerde de politieke kracht om door te duwen. Het proces werd stroperig en kwam feitelijk tot stilstand met het plotselinge overlijden van Stresemann, die zich letterlijk had doodgewerkt. De illusie van samenwerking werd (voorlopig) doodverklaard toen Hitler het gat opvulde dat ontstond door het overlijden van Stresemann.

Wij Europeanen is een sobere, trefzekere beschrijving van de manmoedige pogingen tot het bereiken van samenwerking in Europa. Het geeft een mooi inkijkje in de achterliggende processen, de weerstanden die moeten worden overwonnen, de kracht die daarvoor nodig is. Het is vooral een fraai document dat heel goed duidelijk maakt wat een moed er voor nodig was om dit proces op gang te brengen, moed die de twee hoofdrolspelers ontegenzeglijk hadden en die daar de kracht uit haalden om tegen de stroom in te zwemmen. Wim de Wagt zet Stresemann en Briand neer als initiatoren van de samenwerking in Europa, moedige mannen die in de geschiedschrijving niet altijd even fair zijn behandeld.

Dat de Tweede Wereldoorlog het proces heeft stilgezet doet daar niets aan af en kan in retrospectief zelfs worden gezien als katalysator voor het proces dat in de jaren vijftig echt op stoom kwam en nu steeds meer vorm krijgt.

Er zijn een paar dingen die opvallen en aandacht verdienen. Allereerst de rol van Nederland. In verschillende hoofdstukken, die opvallen door een afwijkende, schreefloze letter, geeft de auteur aandacht aan de rol van Nederland in het proces, met name aan de hoofdredacteur van het Haarlems dagblad Robert Peereboom en aan die van de staatsman Colijn, die helaas om andere redenen in het collectieve geheugen is blijven hangen.

Het is verder opvallend dat door de jaren heen weinig is veranderd. De Frans-Duitse samenwerking was en is doorslaggevend, en in de afzijdige houding van Engeland en de gezien hun omvang relatief bescheiden rol van grote landen als Spanje en Italië is weinig veranderd.

Wij Europeanen is een zeer informatief en belangwekkend verslag van een cruciale periode in de geschiedenis. Het bevat leerzame informatie voor degenen die denken dat protectionisme en eigenbelang heilzaam zijn. Het is een steun in de rug voor degenen die (nog) niet overtuigd zijn van de voordelen van samenwerking. En het zou verplicht leesvoer moeten zijn voor de dwaallichten die denken dat het beëindigen van Europese samenwerking mogelijk is zonder ontwrichtende gevolgen voor de economische en politieke toekomst van Europa.