Oneindigheid in eenwording

Tezer Özlü (1943-1986) is in Turkije een veelgelezen schrijfster. De kille nachten van de jeugd was haar debuutroman enverscheen in 1980. Hanneke van der Heijden vertaalde de roman in het Nederlands. In het nawoord dat ze bij deze roman schreef duidt ze de tijd waarin het verhaal zich afspeelt en legt ze verbindingen tussen het leven van het hoofdpersonage in de roman en Özlü. Zo deed Özlü onder meer een zelfmoordpoging en was ze vijf jaar opgenomen in een Psychiatrische Kliniek. Dat nawoord heeft als titel Ontsnappen via de literatuur en dat is precies wat je in De kille nachten van de jeugd ervaart.

De soms rauwe roman is een zoektocht naar vrijheid en geluk. Özlü doet dat door afstand te nemen. Maar kun je je verleden ook helemaal loslaten? Ze schrijft over haar ervaringen en herinneringen. Ze maakt het de lezer niet altijd even gemakkelijk omdat chronologie, plaats (tijd en ruimte) losgelaten worden. Daardoor lijkt de roman uit allemaal losse fragmenten te bestaan, associatief, impressionistisch geschreven. Die collageachtige opbouw benadrukt de worsteling die de verteller doormaakt om vrij te worden. De gedachten, ervaringen buitelen over elkaar heen.

Wachtende schepen
Het verhaal begint eind van de jaren veertig van de vorige eeuw in het landelijke Turkije. In het eerste hoofdstuk Het huis zie je de ik-persoon opgroeien in een gezin waarin ijzeren discipline belangrijk is. De hiërarchie is knellend, vader is gymleraar en blaast constant op zijn fluitje, de positie van de vrouw is ondergeschikt aan die van de man, de sfeer is beklemmend. “Tussen mijn ouders lijkt geen enkele warmte te zijn, geen enkele liefde. Uit alles wat mijn moeder doet blijkt dat ze hem als man niet moet. Wat hen bindt is de dwang van de verantwoordelijkheden, precies zoals bij de hele kleinburgerij.” Het is om gek van te worden voor de ik-persoon. Niet geheel toevallig volgt een scene waarin de ik-persoon een zelfmoordpoging doet en zich terugvindt in een Psychiatrische Kliniek. Die poging is in feite een daad van verzet. “Wij drieën, mijn broer, mijn zus en ik, doen onze uiterste best om ons van dit huis los te maken.” Het gaat dus om spanning tussen het vasthouden aan de traditie en openstaan voor de nieuwe tijd. Stiekem leest de ik-persoon in de bundel Boulevard van mist van Attilâ İlhan: “Wachtende schepen. Het verlangen naar verre havens. Gedroomde geliefden. Onbereikbaar.” Een poëtische weergave van wat de ik-figuur nastreeft, zoals de roman heel wat poëtische passages bevat. Daardoor ontstaat een gelaagdheid in het verhaal, word je aan het denken gezet.

Verstikking
Net zoals zovelen in die tijd trok het middenklasse gezin waar ze deel van uitmaakte naar de stad. Daar wordt ze op een kloosterschool ingeschreven. Het gaat bij die nonnen niet om het leven. “Het draait allemaal om de dood, de hereniging met God.” De auteur komt dan weer met zo’n mooie zin om dat gevoel te onderstrepen. “Zonder iemand aan te kijken, in hun tot de grond reikende habijten en met rozenkransen die tussen hun vingers glijden, bewegen ze daarna voor ons langs als donkere wolken die in het bleke ochtendlicht langs de hemel schuiven.” Aandacht voor de ander? Medeleven? Niets van dat al. Ze krijgt op de school een vriendin, leest er Dostojevski: “Wat lijken die romans toch op de wereld waarin wij leven.” Ook uit die verstikkende omgeving wil ze weg. Jaren later als ze in Istanbul kinderen in zwarte uniformen naar school ziet gaan realiseert ze zich dat “geen enkele fout is rechtgezet.”

Woede en optimisme
In Turkije zijn er in de jaren 1960, 1971 en 1980 militaire staatsgrepen. Ook die maken haar woedend, want vrijheden worden beknot. De ik-figuur weet uit te breken. Ze blijft optimistisch. Haar zoektocht naar onafhankelijkheid, liefde, geborgenheid, de strijd om zich echt vrij te voelen gaat verder. Ze verhuist naar andere plekken in Europa, trouwt, maakt kennis met de westerse cultuur, gaat uit, drinkt. Er volgt een scheiding (“wij drijven elkaar naar de leegte, wij maken elkaar dood”). In 1971 keert ze weer terug naar Istanbul, waar ze in een psychiatrisch ziekenhuis verblijft en fysiek lijdt (ze krijgt elektroshocks) en seksueel misbruikt wordt door een arts, die haar eerder ook al misbruikt had en nu professor is geworden: “Die van mij komt niet zomaar voor iedereen overeind. Maar jij bent een heel apart meisje, voor jou staat hij rechtop.” Vindt ze uiteindelijk een ruimte waar ze zich vrij voelt?

“Ik kijk uit over de grijsblauwe Zee van Marmara. Ik luister naar de woelingen in mijn binnenste, ik wil me voor allerlei dingen openstellen, ergens heen rennen, de wereld omvatten. Ik voel aan dar de wereld heel anders is dan wat wij ervan mogen meemaken, dan wat ons erover wordt onderwezen.”

In vier hoofdstukken kadert Özlü het leven van de ik-persoon. In de drie eerste hoofstukken – het leven als kind, als scholier/puber, de volwassenheid – staat vooral de drang naar vrijheid centraal, het willen loskomen uit het verleden. Het gaat om de doorlopende worsteling om echte levensvreugde, geborgenheid, liefde te vinden. In het slotdeel reflecteert ze.

Het boek leest als een elektrische schok en laat zien hoe chaotisch het leven kan zijn, hoe absurd ook de druk van de samenleving is. Maar de ik-persoon geeft niet op, zet door. De kern van het menselijk bestaan is voor haar: “De oneindigheid in de eenwording van twee mensen, dat moet de kern zijn van het menselijk leven. […] Deze eenwording, die reikt tot het oneindige, die laat ontstaan , doet leven, en het leven aan later tijden overdraagt…”

—
Recensie werd eerder gepubliceerd op Bazarow

Leesadvies voor jongeren
Niet eenvoudig te lezen roman. Een jonge vrouw zoekt vrijheid, geluk en liefde. Je krijgt inzicht in wat het voor een jonge vrouw betekent om uit het keurslijf van de traditionele Turkse samenleving te breken.