Een weg is er niet, al gaande wordt de weg gebaand

de Redder (let op de hoofdletter R!) van auteur Hub van Wersch is een roman die je terugkatapulteert naar 1975 maar onmiskenbaar actueel is. In de jaren zeventig was democratisering hot. Na de Tweede Wereldoorlog zou het allemaal anders worden, maar de verandering bleef uit. Men wilde vrij zijn van de hiërarchische gezagsystemen, zeggenschap en zelfbeschikkingsrecht hebben. Je ziet allerlei nieuwe, alternatieve samenlevingsvormen opduiken – denk aan de communes – waarin het gezag overgedragen wordt aan ‘algemene vergaderingen.’ Er zou een nieuwe toekomst dagen waarin het allemaal beter was, een nieuwe dageraad.

“Een weg is er niet, al gaande wordt de weg gebaand”, een citaat van Antonio Machado, is het goed gekozen motto van het boek. Democratisering, conflicten, persoonlijke ambitie versus collectiviteit zijn belangrijke thema’s in het verhaal. Hans Keizer, socioloog van huis uit, is chef en pionier bij Morgenlicht, een leefgroep die op milieubewuste wijze in haar eigen bestaan voorziet. Keizer heeft deze succesvolle groep in Zetten opgezet. Morgenlicht is de Nederlandse equivalent van Aurora/Dawn (daar is die nieuwe dageraad uit de inleiding), een initiatief van Duitser Dieter von Oetz. Die is rijk geworden als farmaceut. Zijn vrouw is verongelukt, zijn enige dochter bezweken aan een overdosis drugs. Hij wil zich inzetten voor de strijd tegen drugs, mensen perspectief geven en zorgt voor de financiën. Morgenlicht maakt deel uit van een internationale beweging. Aan de bewoners worden geen eisen gesteld, maar ieder moet een bijdrage leveren aan de woongemeenschap. “De beweging bood onderdak aan daklozen, richting aan richtinglozen en schonk respect aan naamlozen. […] Wat iemand in het verleden had gedaan, telde niet. Het ging er slechts om de toekomst een kans te geven.” Er zijn een paar basisregels, vastgelegd in een Manifest. Morgenlicht voorziet in zijn eigen levensonderhoud door oude spullen bij de mensen thuis op te halen en die op de plaatselijke markt te verkopen. Het zorgt voor zelfrespect bij de bewoners. Boven de werkgemeenschap staat een bestuur dat bestaat uit idealisten, maar duidelijk afkomstig zijn uit een andere sociale klasse. Ze hebben ook eigen motieven om bestuurslid te zijn. Via Morgenlicht willen ze hun sociale gezicht aan de buitenwereld tonen.

Dennendal
Hans Keizer, die vijf jaar zijn ziel en zaligheid aan Morgenlicht heeft gegeven, wordt aan de kant gezet door het bestuur. Hij stelt namelijk lastige vragen. Voorzitter Jean-Paul Chênevert, een man die rijk geworden is door de productie van luxe badkamers, is daar niet van gediend. Hij wil Morgenlicht wil runnen als een hiërarchisch bedrijf waar inspraak not done is en het bestuur bepaalt. Hij wil internationaal naam maken bij Aurora. Bestuurslid Karel van Ginneken heeft een verleden heeft bij Dennendal. In 1974 werd daar voor mensen met een geestelijke beperking een nieuwe vorm van samenleving ingericht door psychologisch directeur Carel Muller. Hij wilde dat de bewoners in kleinere woongroepen werden verzorgd en meer ruimte kregen om zichzelf te ontwikkelen. Ze moesten samenwonen en werken met personeel en andere groeperingen. Zo hadden ze een biologisch-dynamische tuin. De tijd van bestuurders en de deskundigen die de dienst uitmaakten, was volgens Muller voorbij. Het liep volledig uit de hand. Van Ginneken heeft dit als medewerker van Dennendal allemaal meegemaakt. Wat kan hij met die ervaringen bij Morgenlicht? Er zijn meer doorkijkjes naar de zeventiger jaren en het zelfbeschikkingsrecht. Zo komt oud-minister van justitie, Van Agt, naar voren met zijn standpunt over abortus. De auteur weet de sfeer van die tijd juist te treffen.

Conflicten
Het bestuur komt terecht bij Bert Draaisma die de redder van Morgenlicht moet worden. Bert is net zo gedreven als Keizer maar raakt al heel snel in discussie met Jean-Paul. Het gaat onder meer over inspraak en of de bewoners pensioen tegemoet kunnen zien, omdat ze arbeid verrichten. De conflicten rijgen zich aaneen: hoe zit het met de verantwoordelijkheden; hoe moeten de mensen in de werkgemeenschap met elkaar omgaan; hoe verhouden ze zich tot elkaar; hoe zit het met de zelfbeschikking van de bewoners en de werkverdeling; hoe ver kan democratisering gaan; de spanning tussen het individu en het collectief; meebewegen of vasthouden aan je eigen principes; wat is de relatie tot de leiding en het bestuur; hoe gaan de bestuursleden met elkaar om; kan besturen op afstand wel of moet je echt voeling hebben met de praktijk? Na ieder conflict komt er een meningsverschil dat nog erger is: van werkweigering tot staking. Er is blijkbaar meer nodig dan idealisme. Draaisma moet draaien en keren en ook zijn eigen positie staat op de tocht. Wat gebeurt er met de Redder “als het volk redeloos, het bestuur radeloos en Morgenlicht reddeloos is”. Blijft Bert trouw aan zichzelf? Is hij de ‘Verlosser’? Het verhaal dendert naar een schokkende ontknoping.

Spiegel
Van Wersch heeft veel aandacht voor het gedrag van zijn personages. Ieder personage wordt apart geïntroduceerd waarna een verdere verdieping van het karakter volgt. Ieder heeft een eigen verleden en een eigen verhaallijn in de roman. Die verhaallijnen verbindt hij organisch aan elkaar. Van Wersch wisselt het perspectief constant af waardoor het verhaal goed op spanning blijft en je een goed beeld krijgt van het denken en handelen van de personages. En dan is er de zin “niet het verleden is van belang, maar de toekomst”. Die meandert door het verhaal.

De auteur is er in geslaagd om de gedachtewisselingen, de argumentaties in de discussies levensecht en invoelend neer te zetten. Bijvoorbeeld in de tegenstelling tussen de inwoners van Morgenlicht en de gepokt en gemazelde bestuurders met hun gladde argumentaties. Ik moest meteen denken aan de wijze waarop organisaties nu met problemen omgaan: eerst een onderzoek doen om tijd te winnen, werkgroepen inrichten, adviesorganen inschakelen, zaken in overweging nemen, en dan veel later verder te praten. Tja, dan wordt ‘het volk’ ongeduldig. Van Wersch houdt ons met de Redder duidelijk een spiegel voor.

Hub van Wersch schrijft toegankelijk. Het duurt wel even eer de roman echt op gang komt, maar dan explodeert het verhaal. de Redder is een intrigerende roman die laat zien dat we uit het verleden wel degelijk iets kunnen leren. Maar doen we dat ook? Laat je meevoeren door de Redder.

—

Voor het eerst gepubliceerd op Bazarow

Leesadvies voor jongeren
Wil je iets meer weten over de jaren zeventig en de democratische beweging van toen dan is dit een geschikt verhaal. Je kunt mooi verbindingen leggen met de huidige tijd. De auteur laat zien hoe je personages diepgang kunt geven. Leest als een spannend verhaal.