Wie zijn wortels niet kent, kan niet groeien

Op de cover van Giftig geschenk, het tweede literaire werk van Douwe van Domselaar (1968), staat een nootmuskaatboom afgebeeld met daaraan een muskaatnoot. In de zeventiende eeuw nam de Vereenigde Oostindische Compagnie (VOC) de handel van de muskaatnoten over van de Portugezen en kreeg het monopolie in handen. De Banda-eilanden waren de enige plek ter wereld waar deze noten groeiden.

De Bandanezen op Banda Neira wilden echter vrijhandel en probeerden zich te onttrekken aan de regels van de VOC. Jan Pieterszoon Coen wilde de suprematie van de VOC tonen. In 1621 moordde hij met zijn manschappen de bevolking van het grootste eiland nagenoeg uit. De Heeren XVII van de VOC (in feite de overheid) verleende daarvoor toestemming. De overlevenden werden slaaf gemaakt en Hollanders kregen het gezag over de plantages. De auteur ontdekte dat er nootmuskaatplantagehouders in zijn stamboom zaten en hij vond een aankoopbewijs uit 1808 van drie tot slaaf gemaakte kinderen. Dat moet een verbijsterende ontdekking geweest zijn: foute familieleden. Het werd voor Van Domselaar de opstap naar zijn roman. Het is een juweel van een roman met een universele boodschap.

Een bloedende hand
De roman ontwikkelt zich chronologisch via twee verhaallijnen die zich subtiel en organisch met elkaar vervlechten tot een spannend verhaal. In de eerste staat de vijfenvijftigjarige Johan Donkers centraal. Het is 1981 en sinds drie jaar is hij zelfstandig beurshandelaar maar allerminst succesvol. De rekeningen stapelen zich op. Hij is onrustig, hoort stemmen in zijn hoofd. “Dit werd een enkeltje gesloten inrichting als hij zo doorging.”

De negentigjarige oma Sofia, van Indische afkomst, is zijn enige familielid. Johan heeft angstdromen en wordt dan steeds met een bloedende hand wakker. Hij droomt dat een mooie Javaanse vrouw hem met een kris steekt. Die kris lijkt verdacht veel op de kris die oma in bezit heeft. Er is iets met die kris en ook met het masker van Rangda dat oma bezit. Daaraan ontbreekt een stukje van het oor. Typisch zo’n detail wat je vast moet houden in het verhaal. In dit verhaal is niets toevallig, alles heeft een functie.


Tropenarts
De tweede verhaallijn begint in 1889. August Donkers is daarin het belangrijkste personage. Zijn vader Marinus is eigenaar van nootmuskaatplantage ‘Hoopvol’ in Banda Neira. Het gaat slecht met de plantage, die al sinds 1757 in handen van de familie is. Sinds de afschaffing van de slavernij in 1860 is er nog weinig veranderd. De arrogantie van de planters en de Hollanders en het neerkijken op de koelies, de werkers is gebleven. August de zeventienjarige zoon van Marinus verzet zich daartegen.

Hij leest Multatuli’s Max Havelaar (verschenen in 1860) en wil weg van de plantage en tropenarts worden.

Door de dood van zijn vader moet August de plantage overnemen en kan hij een carrière als tropenarts vergeten. August wordt aangetrokken door de echtgenote van de mandoer (de opzichter) van de plantage, Sana Derwatti. Andere planters nemen hem in de tang. Hoewel hij er alles aan doet om het zo goedmogelijk te doen wordt hem dat onmogelijk gemaakt met rampzalige gevolgen.

Stille kracht
Wanneer oma Sofia sterft blijkt Johan een fortuin te erven. Hij krijgt echter van de notaris de opdracht om naar Banda Neira af te reizen en daar te gaan praten met de familie Derwatti. Oma heeft blijkbaar een geheim. Hij komt er in de meest bizarre situaties terecht en de ‘stille kracht’ lijkt overal aanwezig. Johan ontsluiert de ‘familie’geschiedenis.

Dekolonisatie
Je kunt de roman lezen vanuit historisch perspectief. Door het verleden te bestuderen leer je het heden te begrijpen. De auteur doet dat nauwgezet (achter in het boek staat een uitgebreide literatuurlijst). De jaren tachtig bijvoorbeeld met de economische crisis, de verloedering van Amsterdam, junks, werkloosheid. Johan weet niets van de gruwelen die zich destijds in Indië afspeelden. Hij roemt zelfs de VOC. Dit is een issue dat nog steeds speelt. Denk aan het standbeeld van J.P. Coen in Hoorn. Zelfs in 2006 maakte premier Balkenende nog een uitglijder met zijn uitspraak dat Nederland weer zijn VOC-mentaliteit moest laten zien.

Van Domselaar beschrijft in zijn roman een gruwelijk hanengevecht: “Uit de nog levende haan worden de ingewanden getrokken en die worden naar de winnende haan gegooid. De haan werd afgedankt omdat hij geen financieel gewin opleverde. Het koloniale systeem was identiek.” Ook de onafhankelijkheidsstrijd van Indonesië komt aan de orde met Hatta (ooit naar Banda Neira verbannen door de Nederlanders) en Soekarno.

Bloedmuskaat
De auteur geeft ook een doorkijkje van het verleden, via het heden naar de toekomst. Ik moest in dit verband aan het boek De vloek van de nootmuskaat van Amitav Ghosh (1956) denken. Hij kreeg in 2024 de Erasmusprijs. Hij gebruikt de winning van nootmuskaat als parabel voor de huidige milieucrisis, onthult hoe de uitputting van de aarde begon in de VOC-tijd. Onze welvaart is altijd afhankelijk geweest van ‘aardse’ grondstoffen. Volgens Ghosh zijn kolonialisme en genocide de fundamenten geweest waarop onze samenleving is gebouwd. Als we daarmee doorgaan zal dat tot vernietiging van onze aarde leiden. Hij noemt de genocide door Coen symbool voor deze ontwikkeling.

Uitbuiting van mens en natuur is nu nog aan de orde van de dag. Je komt dan uit bij thema’s als bezitten, overwinnen, gewelddadigheid, exploiteren, minachting en macht: ‘bloedmuskaat.’ In Giftig geschenk worden die verbonden met uithuwelijking, uitbuiting van inlanders, kaalslag van de natuur, intimidatie en onrecht. En over de koelies schrijft hij “Deze mensen zijn zo geconditioneerd dat ze zelfs niet opstaan zonder bevel.”

Persoonlijke verhalen
Giftig geschenk gaat het over het maken van keuzes en de consequenties daarvan. Hoe kun je je principes overeind houden? Van Domselaar heeft met veel gevoel in een soepele stijl allerlei intriges, maar zeker ook menselijke gevoelens in het verhaal verwerkt. Hij weet te ontroeren. Hij creëert levensechte personages, heeft aandacht voor hun psychologische ontwikkeling. Je leeft en voelt met hen mee. Je voelt het landschap, ruikt de geuren, voelt mee met de eenzaamheid van August en de pijn van de inlanders. De hitte van het land leidt tot een ‘vertraging’ in de stijl. Prachtig. Ontdek de parallellen in de twee verhaallijnen.

Van Domselaar gebruikt prachtige metaforen. Als August door zijn vader gedwongen wordt om mee op inspectie te gaan op de plantage voelt August dit: “Vaders woorden voelden als wortels van een waringinboom die zich om zijn nek kronkelden en zijn keel dichtknepen.” De drieledige structuur van de roman is mooi doordacht: avond (het begin van de intrige), nacht (de doorontwikkeling en de ‘duisternis’ in het verhaal) en ochtend (een nieuwe dag met een nieuw perspectief). Het is een ‘dukun’ (een sjamaan die in verbinding staat met de voorouders) die Johan de geschiedenis laat zien, bemiddelt tussen toen, nu en straks en laat zien dat geweld geen oplossing brengt.

Het verhaal grijpt je bij je lurven, geeft je inzicht, laat je nadenken over verleden, heden en toekomst. Niet voor niets zegt Johan: “Wie zijn wortels niet kent, kan niet groeien.”

—

Voor het eerst gepubliceerd op Boekenkrant.com

Leesadvies voor jongeren
Giftig geschenk speelt zich af in twee werelden: die van 1981 en die van 1889, in Amsterdam en Banda Neira in het huidige Indonesië. Een spannende roman waarin feit en fictie met elkaar vermengd zijn. Vlot verteld verhaal waarin slavernij en vrijheid een rol spelen.