Schoonheid als verzet

Naast de rauwe realiteit van het vernietigende geweld in Gaza, waar een genocide plaatsvindt, biedt literatuur een tegenbeweging. Uitgeverij Jurgen Maas maakt zich hier sterk voor. “De Palestijnse literatuur is, op enkele klassieke werken na, nagenoeg onbekend in Nederland en Vlaanderen,” stelt Maas. En dat deze literatuur van grote schoonheid is, bewijzen werken als Een tuin voor verloren benen van Mahmoud Jouda, De memoires van een kip van Ishaq Musa al-Husseini, Uittocht naar Gaza van Fatena Al-Ghorra en Mannen in de zon van Ghassan Kanafani. De Palestijnse literatuur heeft veel te bieden: ze verzet zich tegen het zwijgen, schept verbeelding, biedt inzicht en brengt verstilling, bemoediging en hoop. Literatuur maakt ethisch weerbaar in tijden waarin geweld, corruptie en onderdrukking het leven moeilijk maken. Machthebbers kunnen schrijvers het zwijgen opleggen, maar de literatuur zelf blijft klinken.

Een van de meest invloedrijke stemmen binnen deze literatuur is Mahmoud Darwish (1941-2008). Hij vluchtte uit Palestina zocht overal een thuis. Zijn laatste bundel, Het vlindereffect (2007), is een verzameling gedichten en dagboekfragmenten uit zijn laatste levensjaren. Vertaler Richard van Leeuwen schetst in het nawoord de context: “Soms schemert woede door, dan weer berusting.” Thema’s als identiteit, ballingschap, de abstracte verbeelding van Palestina en het melancholische verlangen naar thuis keren steeds terug. Maar ook filosofische bespiegelingen, politiek en liefde kleuren deze bundel. Universele thema’s, die dit werk ver boven het particuliere uittillen.

Klein gebaar, grote gevolgen
Darwish gebruikt in Het vlindereffect de metafoor van de vlinder om kwetsbaarheid en vluchtigheid uit te drukken. Het vlindereffect, zoals bekend uit de chaostheorie, verwijst naar de manier waarop kleine gebeurtenissen—zoals de vleugelslag van een vlinder—grote gevolgen kunnen hebben. Dit idee doordrenkt zijn poëzie:

“Het vlindereffect is onzichtbaar.
Het vlindereffect houdt nooit op.


Het is de aantrekkingskracht van iets
geheimzinnigs dat betekenis lokt en vertrekt
wanneer de weg duidelijk wordt

Het is de lichtheid van het eeuwige
in het dagelijkse, verlangens naar iets hogers,
een schitterende straling.”

(fragment uit Het vlindereffect)


Schreeuw om gerechtigheid
De bundel opent met Het meisje/de schreeuw, een indringend gedicht over een tragisch voorval op 9 juni 2006. Op die dag beschoten Israëlische troepen het strand van Beit Lahia in Gaza, waarbij de twaalfjarige Huda Ghaliya haar hele gezin verloor. Een iconische video toont haar naast het lichaam van haar vader, radeloos roepend om hem. Dit beeld werd een symbool van de Palestijnse strijd. Darwish opent zijn bundel met deze tekst als statement:

“Papa, papa, sta op, we gaan naar huis. De zee is niet bedoeld voor mensen zoals wij.
Haar vader antwoordt niet, hij ligt als een doodskleed over zijn schaduw
in de wind van de ondergaande zon. […] Haar stem voert haar mee, hoger en verder dan het strand. Ze schreeuwt over een nachtelijk land, een echo zonder echo, zodat ze een eeuwige schreeuw wordt.”

Gaza in 2025—hoeveel is er werkelijk veranderd? Volgens Darwish moeten Palestijnen ten koste van alles hun morele superioriteit behouden, in de hoop dat de wereld hun menselijke waardigheid zou erkennen. Zijn poëzie draagt bij aan dit ethisch besef: schoonheid als verzet.

Ballingschap, liefde en verzet
Darwishs poëzie raakt, confronteert en ontroert. Drie thema’s springen eruit: ballingschap, liefde en politiek verzet. Een huis is meer dan een bouwwerk; het draagt de herinneringen van zijn bewoners. In Het huis als slachtoffer beschrijft Darwish de vergankelijkheid:

“Alle voorwerpen vormen het geheugen van mensen die geen voorwerpen meer bezitten,
en het geheugen van de voorwerpen zelf, die nu geen mensen meer bezitten.
Onze voorwerpen sterven net als wij, maar ze worden niet samen met ons begraven.”

In Boulevard Saint-Germain verwoordt Darwish de berusting:

“Ik laat het ene deel van mijn leven achter waar het wil verblijven, en volg de rest van mijn leven op zoek naar het andere deel. […] Herfstwinden vegen de straten schoon en leren me de kunst van het uitwissen. Uitwissen is schrijven.”

Liefde en verlangen
Liefde en gemis zijn innig verweven in zijn poëzie. In Meer en minder beschrijft hij de paradox van aanwezigheid en afwezigheid:

“Zelfs al was je niet de stralende aanwezigheid die je bent, dan was ik de afwezigheid in jou die ik ben.
[…]
Zelfs als je niet zo afwezig bent als je zou moeten zijn, zal ik zo aanwezig zijn als ik moet zijn. Alsof je bij me bent.”

Verzet in subtiele kracht
Darwish was actief binnen de PLO, maar zijn poëzie is geen schreeuwend pamflet. Juist de verborgen toespelingen maken zijn verzet krachtig. Zijn woorden klinken als muziek, doordrenkt van metaforen en symboliek. In Een rivier sterft van dorst verbindt hij het lot van een rivier aan dat van Palestina:

“Hier bevond zich ooit een rivier
Met twee oevers
En een hemelse moeder,
Die haar zoogde uit druppelende wolken
[…]
Maar ze hebben haar moeder ontvoerd,
Zodat ze door uitdroging werd getroffen
En, kalm, is gestorven van dorst.”

Een poëtische symfonie
De oorspronkelijke titel van de bundel, Athar al-farâsha, betekent zowel ‘effect’ als ‘spoor’. En dat is precies wat Darwish achterlaat: een spoor van tederheid en verzet, van persoonlijke herinneringen en collectieve geschiedenis. Altijd is daar de aandacht voor schoonheid.

Het vlindereffect is een ode aan de schoonheid en Palestina, maar overstijgt het lokale. Het raakt aan universele menselijke gevoelens: verlies, verlangen, liefde en rechtvaardigheid. Daarmee is deze bundel niet alleen een literair monument, maar ook een poëtische symfonie die generaties zal blijven inspireren.

—

Voor het eerst gepubliceerd op Boekenkrant.com

Leesadvies voor jongeren
Niet zo eenvoudig te lezen bundel. Laat je meevoeren door de schoonheid van de taal. Onderzoek wat ballingschap betekent.