Lezersrecensie
Zwijgen of juist spreken?
In Marianne van den Heriks psychologische roman Het zwijgen speelt een verzwegen gebeurtenis uit het verleden een belangrijke rol. Het ontrafelen daarvan heeft niet alleen grote gevolgen voor het hoofdpersonage. Het levert een intens verhaal op.
De 24-jarige Anna van Roijen wint de finale van een Kleinkunstconcours in Diligentia in Den Haag. Dat tot haar eigen verrassing, want ze had te kampen met plankenkoorts en dacht het optreden verknald te hebben. Een glansrijke toekomst ligt voor haar. Ze treedt vervolgens op in allerlei theaters. Maar ze blijft onzeker. Dan krijgt ze te maken met tegenslag. Haar vader overlijdt. “De grondtoon van mijn jeugd was een mopperende pa, vooral op mij, wij konden elkaar niet uitstaan.” Anna was drie toen haar moeder door een vrachtwagen werd overreden. Een stiefmoeder tekende voor haar opvoeding.
Moeder met een lover
Stiefmoeder gooit na pa’s dood schriften van haar moeder weg en geeft Anna een wit koffertje dat afkomstig is van Anna’s moeder. Het bevat onder meer een wit babytruitjes met op het linkermouwtje de naam Annelyn, een geboortekaartje waaruit blijkt dat ze naar haar moeder is genoemd en een dagboek. Uit dat dagboek blijkt dat moeder een affaire heeft gehad met een Engelse kinderarts, die haar Lotte noemde. Ze treft ook een kokertje aan met daarin telefoonnummers. Ze belt op en het blijkt van kinderarts Christopher Gerardeaux te zijn. Anna gaat op zoek naar wat er achter het (ver)zwijgen zit. Christopher wil haar graag ontmoeten en reist af naar Amsterdam.
“In de aankomsthal van Schiphol hoef ik geen kwarteeuw over te steken om bij de identiek grote blauwe ogen aan te komen waarin ik altijd verdronk, bij het identiek rode hoog opgebonden krulhaar dat oplaaide in de zon en de identieke neus, de mond, de wangen, de fijne ranke hals. […] Naast Lotte 2 (hij noemde de moeder van Anna zo toen ze een korte relatie met elkaar hadden) loop ik onder de gouden poort door de sprookjestuin weer binnen.” “Anna is Lotte, maar Lotte was niet Anna, dat is ook zeker.” Is er sprake van liefde tussen vader en dochter? Of is er meer? In ieder geval komt door de ontdekking van de inhoud van het dagboek haar leven op zijn kop te staan.
Afbreken en opbouwen
Anna is blij haar biologische vader gevonden te hebben en reist met hem mee naar Engeland. Er ontstaan spanningen die Anna steeds meer uit haar evenwicht brengen: Christopher stelt zich steeds dominanter op. Anna heeft het idee dat ze als dochter helemaal opnieuw moet beginnen: “Eerst afbreken, dan funderen, dàn opbouwen.” Het contact met Helen, de echtgenote van Christopher, en Christa zijn dochter loopt ook niet zo lekker. “Ik twijfel aan iedereen. Ben ik zelf wel degene die ik dacht te zijn?” Anna voelt zich eenzaam en ontwricht en komt in een diepe crisis terecht. Komt ze daaruit?
Perspectieven
Het zwijgen is een psychologische roman met de nodige diepte. Het gaat om allerlei thema’s: een jeugdtrauma, omgaan met macht, onmachtig zijn, anorexia, angststoornis, introspectie, zelfvertrouwen, jezelf zijn, je openstellen voor liefde. De vorm heeft veel weg van de Griekse tragedie. Die gaat meestal over een conflict en binnen dat conflict staat de persoonlijke ontwikkeling van een of meer personages centraal. Het begint met het uiteenzetten van wat er speelt: de belangrijkste personages en de kiem van het conflict komen aan de orde.
Dan volgt de intrige waarin de spanning toeneemt en het hoofdpersonage tegen allerlei hindernissen aanloopt. Dat leidt tot een crisis met climax gevolgd door de peripetie (het inzicht). Tot slot is er de afwikkeling. De zoektocht van Anna wordt vanuit verschillende ik-perspectieven verteld: Anna, Helen, Christopher. Die personages worden fraai uitgediept. In de laatste delen gaat het niet om Anna maar Annelyn, de oorspronkelijke naam van Anna. Door zo’n op het oog simpele ingreep duidt de auteur op het feit dat Anna zichzelf weer gevonden heeft, weer sterk in het leven staat.
Wittgenstein
Van den Herik heeft op ingenieuze wijze het gedachtegoed van de taal- en communicatiefilosoof Wittgenstein in haar roman verwerkt. In het eerste hoofdwerk van Wittgenstein, kortweg de Tractatus genoemd, gaat het over de relatie tussen taal, denken en werkelijkheid. Veel problemen binnen de filosofie zijn volgens Wittgenstein namelijk gebaseerd op vergissingen in het spreken of schrijven over de wereld. Niet voor niets komt in de roman van Van den Herik deze zinsnede van Wittgenstein voor: ‘Waarover je niet kan spreken, daarover moet je zwijgen.’
Anna is cabaretière en taal is voor haar belangrijk. Ze heeft te maken met een writers block en een ‘levens’blokkade. Het volgende citaat van Wittgenstein past daar bij: “De grenzen van mijn taal betekenen de grenzen van mijn wereld”. In het begin van de roman heeft Anna met haar taal grip op de wereld (“Omdat taal voor mij betekent” is de titel van het eerste deel) en aan het slot heeft ze haar taal weer gevonden (nu is de titel (“Terug naar mijn taal.”). Ook andere verwijzingen zetten je het denken zetten, zoals deze van Goethe aan het begin van de zoektocht van Anna: “Wer den Dichter will verstehen muss ins Land des Dichters gehen”.
Stijl
De auteur weet de spanning over het algemeen goed vast te houden. Toch zakt het verhaal af en toe wat weg. Minder ter zake doende uitweidingen zijn daar debet aan. Ik denk bijvoorbeeld aan de behandelingen van de patiënten van huisarts. Het kan allemaal wel wat compacter. Door niet alles in te vullen stimuleer je de verbeeldingskracht van de lezer. Stilistisch valt er veel te genieten in de roman. Zo zat de vader van Anna vaak in zijn stoel: “Hij woonde in de bruine stoel voor de tv.” Of over de euforie van het succes van de eerste voorstelling: “Er dansen duizenden stofjes boven in de zon, alsof Helios zijn zegen geeft aan ons succes.”
Het zwijgen is een rijk boek waarover – vrij naar Wittgenstein – men niet moet zwijgen, maar spreken.
—
Voor het eerst verschenen op Boekenkrant.com
Leesadvies voor jongeren
Psychologische roman over wat een verzwegen verleden met iemand kan doen. Het kan je aan het wankelen brengen. Mooie stijl, maar door uitweidingen zakt de spanning soms weg,
De 24-jarige Anna van Roijen wint de finale van een Kleinkunstconcours in Diligentia in Den Haag. Dat tot haar eigen verrassing, want ze had te kampen met plankenkoorts en dacht het optreden verknald te hebben. Een glansrijke toekomst ligt voor haar. Ze treedt vervolgens op in allerlei theaters. Maar ze blijft onzeker. Dan krijgt ze te maken met tegenslag. Haar vader overlijdt. “De grondtoon van mijn jeugd was een mopperende pa, vooral op mij, wij konden elkaar niet uitstaan.” Anna was drie toen haar moeder door een vrachtwagen werd overreden. Een stiefmoeder tekende voor haar opvoeding.
Moeder met een lover
Stiefmoeder gooit na pa’s dood schriften van haar moeder weg en geeft Anna een wit koffertje dat afkomstig is van Anna’s moeder. Het bevat onder meer een wit babytruitjes met op het linkermouwtje de naam Annelyn, een geboortekaartje waaruit blijkt dat ze naar haar moeder is genoemd en een dagboek. Uit dat dagboek blijkt dat moeder een affaire heeft gehad met een Engelse kinderarts, die haar Lotte noemde. Ze treft ook een kokertje aan met daarin telefoonnummers. Ze belt op en het blijkt van kinderarts Christopher Gerardeaux te zijn. Anna gaat op zoek naar wat er achter het (ver)zwijgen zit. Christopher wil haar graag ontmoeten en reist af naar Amsterdam.
“In de aankomsthal van Schiphol hoef ik geen kwarteeuw over te steken om bij de identiek grote blauwe ogen aan te komen waarin ik altijd verdronk, bij het identiek rode hoog opgebonden krulhaar dat oplaaide in de zon en de identieke neus, de mond, de wangen, de fijne ranke hals. […] Naast Lotte 2 (hij noemde de moeder van Anna zo toen ze een korte relatie met elkaar hadden) loop ik onder de gouden poort door de sprookjestuin weer binnen.” “Anna is Lotte, maar Lotte was niet Anna, dat is ook zeker.” Is er sprake van liefde tussen vader en dochter? Of is er meer? In ieder geval komt door de ontdekking van de inhoud van het dagboek haar leven op zijn kop te staan.
Afbreken en opbouwen
Anna is blij haar biologische vader gevonden te hebben en reist met hem mee naar Engeland. Er ontstaan spanningen die Anna steeds meer uit haar evenwicht brengen: Christopher stelt zich steeds dominanter op. Anna heeft het idee dat ze als dochter helemaal opnieuw moet beginnen: “Eerst afbreken, dan funderen, dàn opbouwen.” Het contact met Helen, de echtgenote van Christopher, en Christa zijn dochter loopt ook niet zo lekker. “Ik twijfel aan iedereen. Ben ik zelf wel degene die ik dacht te zijn?” Anna voelt zich eenzaam en ontwricht en komt in een diepe crisis terecht. Komt ze daaruit?
Perspectieven
Het zwijgen is een psychologische roman met de nodige diepte. Het gaat om allerlei thema’s: een jeugdtrauma, omgaan met macht, onmachtig zijn, anorexia, angststoornis, introspectie, zelfvertrouwen, jezelf zijn, je openstellen voor liefde. De vorm heeft veel weg van de Griekse tragedie. Die gaat meestal over een conflict en binnen dat conflict staat de persoonlijke ontwikkeling van een of meer personages centraal. Het begint met het uiteenzetten van wat er speelt: de belangrijkste personages en de kiem van het conflict komen aan de orde.
Dan volgt de intrige waarin de spanning toeneemt en het hoofdpersonage tegen allerlei hindernissen aanloopt. Dat leidt tot een crisis met climax gevolgd door de peripetie (het inzicht). Tot slot is er de afwikkeling. De zoektocht van Anna wordt vanuit verschillende ik-perspectieven verteld: Anna, Helen, Christopher. Die personages worden fraai uitgediept. In de laatste delen gaat het niet om Anna maar Annelyn, de oorspronkelijke naam van Anna. Door zo’n op het oog simpele ingreep duidt de auteur op het feit dat Anna zichzelf weer gevonden heeft, weer sterk in het leven staat.
Wittgenstein
Van den Herik heeft op ingenieuze wijze het gedachtegoed van de taal- en communicatiefilosoof Wittgenstein in haar roman verwerkt. In het eerste hoofdwerk van Wittgenstein, kortweg de Tractatus genoemd, gaat het over de relatie tussen taal, denken en werkelijkheid. Veel problemen binnen de filosofie zijn volgens Wittgenstein namelijk gebaseerd op vergissingen in het spreken of schrijven over de wereld. Niet voor niets komt in de roman van Van den Herik deze zinsnede van Wittgenstein voor: ‘Waarover je niet kan spreken, daarover moet je zwijgen.’
Anna is cabaretière en taal is voor haar belangrijk. Ze heeft te maken met een writers block en een ‘levens’blokkade. Het volgende citaat van Wittgenstein past daar bij: “De grenzen van mijn taal betekenen de grenzen van mijn wereld”. In het begin van de roman heeft Anna met haar taal grip op de wereld (“Omdat taal voor mij betekent” is de titel van het eerste deel) en aan het slot heeft ze haar taal weer gevonden (nu is de titel (“Terug naar mijn taal.”). Ook andere verwijzingen zetten je het denken zetten, zoals deze van Goethe aan het begin van de zoektocht van Anna: “Wer den Dichter will verstehen muss ins Land des Dichters gehen”.
Stijl
De auteur weet de spanning over het algemeen goed vast te houden. Toch zakt het verhaal af en toe wat weg. Minder ter zake doende uitweidingen zijn daar debet aan. Ik denk bijvoorbeeld aan de behandelingen van de patiënten van huisarts. Het kan allemaal wel wat compacter. Door niet alles in te vullen stimuleer je de verbeeldingskracht van de lezer. Stilistisch valt er veel te genieten in de roman. Zo zat de vader van Anna vaak in zijn stoel: “Hij woonde in de bruine stoel voor de tv.” Of over de euforie van het succes van de eerste voorstelling: “Er dansen duizenden stofjes boven in de zon, alsof Helios zijn zegen geeft aan ons succes.”
Het zwijgen is een rijk boek waarover – vrij naar Wittgenstein – men niet moet zwijgen, maar spreken.
—
Voor het eerst verschenen op Boekenkrant.com
Leesadvies voor jongeren
Psychologische roman over wat een verzwegen verleden met iemand kan doen. Het kan je aan het wankelen brengen. Mooie stijl, maar door uitweidingen zakt de spanning soms weg,
1
Reageer op deze recensie
