'Hier' en het verlangen naar 'Daar'

Op de cover van Hier, de nieuwe roman van Joke van Leeuwen (1952), is een deel van een schilderij van de Friese schilder Willem van Althuis (1926-2005) afgebeeld. De directe omgeving was voor hem een inspiratiebron. Over het landschap hangt een nevel waardoor de contouren vervagen. Het spel van licht en schaduw en de zachte tinten zorgen voor een ‘bovenaardse’ sfeer. Dat past perfect bij Hier. Want waar is hier? Hier kan overal zijn en de auteur laat dat ook open. Zo ontstaat ruimte voor de eigen verbeelding en wordt het verhaal universeel. Hier speelt zich af in een landschap dat soms op België lijkt, dan weer op Duitsland, of op de grens van het voormalige tussen Oost- en West-Duitsland. Joke van Leeuwen speelt met de taal als met het licht, kleurt in, laat dingen open. Hier is een indrukwekkende roman. 

“Het land dat de dorpelingen het hunne noemen is door de eeuwen heen zo vaak overrompeld (…) dat er geen betrouwbare kaart van bestaat. Op kaarten die elders worden gemaakt laat men het gehele land nagenoeg wit.”

Hier kun je lezen als het verhaal van enkele generaties van een familie. Een verhaallijn heeft Stamvader als hoofdfiguur. Bardo staat centraal in de tweede verhaallijn. Als rode draad loopt 'Kleine' Onna, dochter van Bardo en zijn echtgenote Mara, door het verhaal. Zij is de oogappel van Stamvader en houdt van haar opa, geniet van zijn verhalen verzorgt hem zelfs. Alle personages zoeken het geluk, maar kunnen zich niet ontworstelen aan de knellende omgeving.

Hier laat ook de strijd zien tussen het individu en het collectief. De vrijheid van het individu wordt steeds beperkter. Er is afstand tussen mensen, volken, ouders en kinderen, maatschappelijke klassen, leiders en gehoorzamers. Alles gaat om ‘Hier’ en steeds is er het verlangen naar ‘Daar.’

Stamvader (niet voor niets heet de grondlegger van de familie zo) is aangesteld als controleur der grensovergangen. De grensovergang waar hij werkt is zo onbetekenend dat er als tweede controleur een hond wordt aangesteld. Zijn veel jongere vrouw, Onna, is met tegenzin met hem meegegaan. Bardo is de zoon in het gezin. Als hij 8 jaar is wordt zijn moeder op weg naar de markt door een auto geschept en komt te overlijden. Dat heeft op Bardo een enorme impact. Hij wordt onzeker, onhandig, durft niet voor zichzelf op te komen, zoekt houvast.

Stamvader controleert met enorm fanatisme iedereen die over de grens gaat, voert zijn opdracht stipt uit.

“Wantrouwen is zijn werk geweest.”

Dat betekent afstand houden en dat heeft consequenties. Vriendjes mogen nooit bij Bardo komen spelen. Geluk lijkt ver weg, isolement ligt op de loer.

Dan ontmoet Bardo Mara, die uiteindelijk zijn vrouw wordt. Ze trekken bij Stamvader in. Mara offert zich onvoorwaardelijk op. Zij werkt aan de andere kant van de grens omdat daar meer te verdienen is, 'Daar' dus. "Maar wij horen hier meisje,” zegt Stamvader. Bardo gaat ook in het buitenland werken, maar wordt er uitgebuit. Hij ervaart dat mensen uit het buitenland als tweederangs mens behandeld worden.

Wat gebeurt er als je de grenzen overschrijdt? Niet alleen de landsgrenzen, maar ook de grens van jeugd naar volwassenheid? Is het in het buitenland beter? De reclamelichtjes leken zo mooi: ‘Ze roepen hier met licht.’ Het omgaan met grenzen verwerkt Van Leeuwen mooi en overtuigend in deze roman.

Dochter Onna is de derde generatie. De naam Onna wil Stamvader niet horen. Er was maar één Onna, zijn verongelukte vrouw. Het dochtertje noemt hij Kleine.

Het gaat slecht met het land. Er wordt een onneembare grens gecreëerd, de controlepost verdwijnt, Stamvader komt het huis niet meer uit, is verbitterd. Bardo moet in het leger en vindt uiteindelijk werk als grensbewaker. Er ontstaat verwijdering tussen hem en Mara, die veelal thuisblijft om Stamvader te verzorgen. Dan verliest Bardo zijn onderbeen en lijkt de situatie uitzichtloos. Of is er toch hoop? Is het de warmte tussen de mensen die uiteindelijk zegeviert?