Wie is nu het kaf en wie het koren?

De uitvinding van de moderne stoommachine door James Watt zorgde tussen 1750 en1830 voor een revolutie. Men was niet meer afhankelijk van mens-, wind-, water- en paardenkracht. Het platteland ontvolkte, er was immers geen werk meer door de mechanisatie. De steden groeiden daardoor enorm, maar velen kwamen in sloppenwijken terecht. Kees Uittenhout (1951) zoomt met zijn vuistdikke, spannende historische roman Kaf in op deze periode en beschrijft het verzet van veldarbeiders op het platteland tegen de komst van de stoomdorsmachines. Hij laat zien wat de vernieuwingen betekenen voor de arbeiders die zich toch al aan de onderkant van de maatschappij bevinden. Je zou Kaf historische fictie kunnen noemen. Uittenhout is een meesterlijk verteller die de toon van die tijd weet te treffen.

“In plaats van de oude dorpse samenleving waar iedereen werk had en dus solidair was en gezamenlijk opkwam voor het belang van het dorp (…) was nu wrijving ontstaan.”

Het verhaal wordt verteld vanuit het perspectief van journalist Noël Crux. Aan het eind van het boek wordt zijn rol in het verhaal duidelijk. Crux was succesvol, raakt aan de laudanum verslaafd en daardoor zakken zijn bijdragen weg naar de bescheiden pagina’s in de krant. Hij wordt ‘verbannen’ naar het Engelse platteland, naar Bulbery, om daar stukjes van tweehonderd woorden te gaan schrijven. We schrijven 1825. De situatie in dat dorp is schrijnend na drie mislukte oogsten op rij. Pachters buiten de landarbeiders uit, pachters worden op hun beurt door de landeigenaar van Hatton-Cromwell gedwongen een stoomdorsmachine te kopen.

“Nu vrat die machine de mens op, verteerde hem, nam zijn plek in. Zoals de pest (…) de mens verandert in één etterende homp zwart vlees.”

Crux schrijft steeds meer over dingen die de mensen niet durven uitspreken: armoede en onrecht. Zij voelen zich kaf onder het koren. Zo bouwt de hebzuchtige landeigenaar tolhuizen. De familie Roffles, ‘spitketers’, rondtrekkende seizoenarbeiders die in een zelf gegraven plaggenhut wonen, kunnen die tol niet betalen. Dochter Katie wordt gemaand de tol met haar lichaam te betalen. Er wordt gezwegen, maar de haat suddert. Daar begint de tweede verhaallijn. De broer van Katie, Bern, wordt toevalligerwijs onder de naam ‘Kapitein Swing’ de leider van een opstand van de landarbeiders tegen het gezag, tegen de macht van het geloof, tegen de armoede, tegen de macht van het kapitaal gesymboliseerd in de komst van de dorsmachine. Crux volgt het op de voet en zijn artikelen halen weer de voorpagina’s van de krant. De dorsmachines worden in puin geslagen. Er dreigt chaos. Uiteindelijk wordt het leger ingezet om de orde te herstellen.

“Wij zijn te lang aambeeld geweest, vanaf nu moeten we hamers zijn.”

De niet te winnen strijd tegen de vooruitgang staat centraal in het vernuftig gecomponeerde boek. Uitbuiting, standenverschil, liefde, vriendschap, de kleine man die het altijd verliest tegen de macht zijn thema’s die Uittenhout met veel gevoel beschrijft. Hij weet de personages geloofwaardig neer te zetten, is meesterlijk in de beschrijving van de couleur locale.

In een soepele beeldende stijl ontwikkelt het verhaal zich. Je waant je in de tijd van Charles Dickens als het leven in de slums van de grote stad beschreven wordt. Uittenhout heeft voor een bijzondere vorm gekozen om het verhaal te vertellen. De ‘tweehonderd-woorden’-krantenartikeltjes van Crux hebben er een prominente plaats in.

En dan is er die aandacht voor het detail. Regelmatig denk je dat er iets niet klopt. Hoe kan het dat de drost het witte paard van Kapitein Swing niet herkent in het dorp, bijvoorbeeld? Toch blijkt het te kloppen.

Kaf is een universeel verhaal dat ons een spiegel voorhoudt. Je ontdekt dat er sinds 1830 nog niet zoveel veranderd is: het grootste deel van het vermogen is in de handen van een kleine groep mensen, de arrogantie van de macht is er nog steeds, er bestaat ook angst voor vernieuwing (denk aan de robotisering) en ook nu wordt soms met andere ogen gekeken naar mensen die ‘van buiten komen’.

Wie is nu het kaf en wie het koren?