Hoe ver durf je te gaan?

Verder dan je durft, de zesde roman van Rudolf Bijlsma, heeft als ondertitel Over schuld en verlies. Dit grote thema werkt de auteur op twee manieren uit: het trauma dat Eline en Sam, de twee hoofdpersonages, op persoonlijk vlak te verwerken krijgen; en de veranderingen die klimaatverandering en kunstmatige intelligentie op de wereld hebben. Twee crises die Bijlsma op intelligente wijze tot één verhaal vervlecht waarin het broeit van de spanning. Naast het hoofdthema spelen kleinere thema’s als verwijdering, respect hebben voor elkaar, macht, maar ook toenadering en vertrouwen een rol.

Sam Laarveld is getrouwd met Eline Eijgenstein. Ze zijn allebei vijfenveertig jaar en hebben elkaar ontmoet tijdens het wandelen in Oostenrijk. Tom is hun achttienjarige zoon. Samen met hem maken ze tijdens de laatste dag van de zomervakantie een wandeltocht naar de rotsen van de Leschaux in de hoge Savoie. Je voelt meteen dat het niet goed zit in de relatie tussen Sam en Eline. Het is mistig en Eline wil van de wandeling afzien. Sam: “Het is precies de klaagzang die hij al van haar verwachtte. Hij gooit de deur van de wagen zo hard mogelijk dicht om haar opmerking met een tegengeluid te pareren.” Sam wil graag omhoog naar de top van de berg en vindt bij Tom steun voor zijn plan. Tom snelt vooruit. Sam en Eline volgen. Het is een gevaarlijk pad. Ze verliezen Tom uit het oog en dan wordt het stil.

Verwerking
Het leven van Sam en Eline verandert daarna totaal. Ze gaan op een heel verschillende manier om met het verlies. Vooral bij Sam knaagt het. Wat zou er gebeurd zijn als hij naar Eline had geluisterd en ze de wandeling niet hadden gemaakt? Wat is er precies met Tom gebeurd? Kun je een nieuw perspectief in je leven vinden? Ze besluiten tijdelijk te gaan wonen in een gammel huisje in een woest en afgelegen gebied tussen Thuet en Mont-Saxonnex, vlak bij de plek waar Tom stierf. Ze willen toegroeien naar het moment waarop ze hun rouwproces kunnen afsluiten. Dat is voor hen de wandeling naar de plek waarop het allemaal gebeurd is. Wanneer zijn ze daar klaar voor?

De relatie tussen Sam en Eline wordt er niet beter op, er is zelfs wantrouwen. Wanneer Freddie, de beste vriend van Tom, samen met zijn vriendin Mirthe arriveert wordt het nog complexer. Zij willen ook op zoek naar de laatste plek waar Tom gezien is. Freddie schijnt meer te weten over het verleden van Tom dan Sam. Freddie over Sam: “Die man spoort niet. Tom kon nauwelijks met hem praten.” Het lijkt of ze Sams verhaal over die laatste wandeling niet geloven. Er is duidelijk meer aan de hand.

Klimaatverandering
Tegelijkertijd gebeurt er iets anders in het gebied. Er heerst grote droogte en een crisis lijkt onafwendbaar. De oorzaak is een databedrijf, B-nfo, dat het hele gebied blijkt te beheersen en de privacy en autonomie van de bewoners afpakt. Kunstmatige intelligentie wordt gezien als de manier om de klimaatproblematiek aan te pakken. “Het systeem bepaalt alles ten gunste van een selecte groep rijken.” Data is macht. Het systeem neemt besluiten, niet de mensen. Iedereen moet uit zijn huis vertrekken en naar centrale grote woontorens vlakbij de grootste datahal van Europa. Waarom juist hier? En wat is de relatie met het verhaal dat Sam verteld heeft aan de politie over de fatale wandeltocht met Tom? Gebruikt B-nfo feiten of verzinsels om zijn doel te bereiken?

Sam komt in een soort van woke-groep terecht die zich tegen B-nfo verzet Is het proces te stoppen? Ook in deze tweede verhaallijn gaat het om verlies (van de woonomgeving, de natuur, de privacy) en schuld (wie is de oorzaak van deze ellende?).

Beide verhaallijnen ‘groeien’ langzaam naar elkaar toe. Je krijgt het gevoel in een dystopische wereld vol Artificial Intelligence terecht te komen, terwijl je anderzijds de indruk krijgt dat het verhaal zich afspeelt binnen een aantal jaren vanaf nu. De toekomst is dichterbij dan je denkt is de boodschap. Machines en mensen zijn een geworden, nadenken hoeft niet meer. Alles is geregeld op basis van data. Niemand vraagt zich af of die data kloppen. Een impliciete waarschuwing dus. De wereld om Sam en Eline verandert, net zoals hun relatie verandert. Is er hoop op een nieuwe realiteit en hoe ziet die er uit?

Dosering
Hoewel het verhaal wat korter had mogen zijn weet Bijlsma de aandacht goed vast te houden. Dat heeft te maken met de wijze waarop de personages opgebouwd worden. Ze hebben hun eigen stem, er is veel aandacht voor hun psychologische ontwikkeling. Mondjesmaat wordt iets meer over hun verleden bekend. Sam koestert bijvoorbeeld een tekening van Tom. Daarop is te zien dat Tom over het ijs loopt, voor zijn leven rent om veilig de overkant te bereiken. Hij is er bijna, maar als het ijs scheurt dan valt hij alsnog in het diepe water. Wat is de betekenis hiervan? Waarom weten bijvoorbeeld Freddie en Mirthe meer over het verleden van Tom? Hoe komt het dat Eline Sam het gevoel geeft buitengesloten te zijn? Is het verhaal dat Sam verteld heeft aan de politie het juiste verhaal? Waar is Sam bang voor? Is Tom wel gevallen? Hetzelfde gebeurt bij het verhaal over B-nfo en de toename van AI. Zijn we niet te ver doorgeschoten in onze afhankelijkheid van al die digitale systemen? Of zijn we als mensen te beperkt? “Onze rampzalige besluiten hebben tot overbevolking geleid en natuurrampen. Een onveilige wereld met mensen aan de knoppen van massavernietiging. We hebben onze kans gehad en gefaald.” De auteur voegt iedere keer nieuwe elementen toe, die het verhaal nieuwe wendingen geeft en die je aan het denken zetten. En daar komt het thema weer mooi terug: wie heeft er schuld en wat is het verlies?

Waarheid? Perspectief
Eén belangrijk aspect komt aan het slot terug: hoop en perspectief. Dan wordt duidelijk wat er echt op die berg plaatsvond en wordt duidelijk waar Tom echt bang voor was. Eline en Sam komen daardoor weer dichter bij elkaar. Dat zorgt ervoor dat er hoop ontstaat.

Bijlsma heeft een prikkelend verhaal geschreven in een heldere taal. De roman gaat in feite dus over een persoonlijke crisis en een maatschappelijke crisis. Hoe ver durf je daarbij te gaan om een nieuw evenwicht te vinden?

—

Recensie werd eerder gepubliceerd op Bazarow

Leesadvies voor jongeren
Ingenieuze roman die dystopisch lijkt, maar ook vlakbij is. Hoe gaan we om met macht en AI? Kunnen we zelf nog wel beslissingen nemen of doet AI dat voor ons. Een verhaal over schuld en verlies. Spannend.