Een boek om in één adem uit te lezen en langzaam te herlezen

Elisabeth Leijnse (1961) werkt als hoogleraar letterkunde aan de Universiteit van Namen. Ze promoveerde op 'Symbolisme en nieuwe mystiek in Nederland vóór 1900' (1995) en schrijft over de cultuur en literatuur van het fin de siècle. Zij schreef het boek Cécile en Elsa, strijdbare freules. Een dubbelbiografie van twee krachtige vrouwen uit het originele aristocratengezin De Jong van Beek en Donk. De levens van deze vrouwen speelt zich af in het fin de siècle. Een prachtige tijd in de geschiedenis waarin veel gebeurde en grote stappen gezet werden naar een heel andere manier van leven en denken. In dit geval spreken we over de jaren tussen 1850 en 1945 dus wel een redelijke lange periode. Het hoogtepunt van het leven van de freules ligt echter aan het einde van de 19e eeuw en het begin van de nieuwe (20ste) eeuw.

Het verhaal: Cécile (1866-1944) trouwt met de steenrijke Haagse projectontwikkelaar Adriaan Goekoop. In plaats van ondernemersvrouw wordt ze de schrijfster van de feministische bestseller Hilda van Suylenburg (1897) en presidente van de Nationale Tentoonstelling van Vrouwenarbeid (1898). Als de tentoonstelling haar deuren sluit, wordt ze door haar man het huis uit gezet. Na haar scheiding werkt ze in Parijs als journaliste.
Elsa (1868-1939) huwt geen geld maar genialiteit: de componist Alphons Diepenbrock. In Amsterdam vestigt ze het eerste kabinet voor logopedie. Haar huwelijk houdt stand door haar trouw aan een man die zijn vrouw niet kan beminnen zo lang zijn moeder leeft, en die daarna voor verleidingen bezwijkt. De zusters, in hun jeugd innig verbonden, maken elkaar in het volwassen leven bittere verwijten over hun keuzes. Maar dan brengen de dood en de oorlog een onverwachte wending in hun relatie.

Maar het begint met hun ouders: Jonkheer Jan de Jong van Beek en Donk en gravin Anna Nahuys. De moeder van de freules, gravin Anna Nahuys, is een hoogintelligente en zeer kunstzinnige vrouw maar ook verslaafd aan morfine. Geen stabiele factor in het leven van de freules die opgroeien als wereldvreemde meisjes zonder vriendinnen. Moeder Anna was van mening dat haar geschiedenis en die van haar familie gedetailleerd beschreven moest worden en zij kweet zich dan ook nauwgezet van die taak. Ook haar dochters hielden dagboeken bij. Het is bijzonder hoeveel van deze dagboeken, brieven en andere documenten bewaard zijn gebleven en het is nog veel wonderlijker hoe Elisabeth Leijnse in het bezit gekomen is van deze documenten. Zij was in eerste instantie van plan om een biografie over Elsa de Jong van Beek en Donk te schrijven. Van een kleindochter had zij de dagboeken van Elsa gekregen om te bestuderen. Toen ze daarmee bezig was kwam er een telefoontje van een achternicht, woonachtig op het Kasteel Beek en Donk (tegenwoordig heet het Kasteel Eikenlust) die Elisabeth Leijnse uitnodigde eens langs te komen. Tijdens dat bezoek bleek dat er een enorme houten kist was afgeleverd op het kasteel. De bank was ruimte aan het maken in de kluizen en had geen plaats meer voor de kist die sinds 1939 daar geplaatst was door een familielid die de papieren veilig wilde stellen voor de naderende oorlog. Daarna is de kist vergeten en nu kwam hij dus weer boven water. 'De droom van iedere biograaf', zegt Elisabeth Leijnse.

Behalve in het bezit zijn van heel veel nagelaten geschiedenis zul je als biograaf toch ook in staat moeten zijn om met al deze informatie een boeiend en leesbaar geheel samen te stellen. En dat is Elisabeth meer dan gelukt want het boek is zodanig geschreven dat de beelden zich als een spannende en zeer boeiende film op je netvlies afspelen. Gelukkig heeft Elisabeth ervoor gekozen om ook kleine en ogenschijnlijk onbelangrijke details niet achterwege te laten. Wat de bijzondere zaken betreft waagt ze zich af en toe aan het uitpluizen van het ‘waarom’. Waarom sloten de freules beiden een bijzonder huwelijk en waarom waren deze beide huwelijken platonisch? Was dat toeval of lag een deel van de oorzaak ook in de karakters van de vrouwen zelf wellicht? Zoals Cécile die zich ontpopte tot een radicale feministe en een boek schreef dat in haar tijd een enorme beststeller was. Het leek wel of de zusters niet los konden komen van elkaar. Zelfs in het volwassen leven waarin ze elkaar bittere verwijten maken zijn ze toch nog in wezen zeer met elkaar verbonden.

Het is een boek om meerdere keren te lezen. Eerst snel en ademloos omdat je wilt weten hoe de levens van al de beschreven mensen zich ontwikkelen. Daarna nog een keer om alle zorgvuldig beschreven details in je op te nemen en weg te dromen in een bijzondere tijd. Dit boek is er in paperback en als e-boek. Mijn advies is om het als paperback te lezen om twee redenen. Ten eerste vanwege de voetnoten die achterin het boek staan. Je bladert veel sneller even naar een voetnoot in een paperback. Maar de tweede en belangrijkste reden is het feit dat het boek veel foto’s bevat en die komen niet echt uit de verf in een e-boek.

Elisabeth Leijnse heeft een adembenemend mooi boek afgeleverd en twee krachtige en bijzondere vrouwen een prominente plaats gegeven in de geschiedenis. Een plaats die zij ten volle verdienen. Het zou mij niet verbazen als dit boek de bron van een prachtige televisieserie gaat worden.