Zwart wordt nooit wit

Als zwarte geboren worden in een land dat door witten wordt gedomineerd, is bepalend voor je zelfbeeld. James Baldwin schreef daarover in Niet door water maar door vuur (The Fire Next Time) in het Amerika van 1963. Hoewel de slavernij officieel was afgeschaft na de Burgeroorlog, was rassenscheiding gangbaar en ook gelegitimeerd. De zwarte Afro-Amerikaanse bevolking werd onderdrukt en uitgebuit. De Civil Rights Act van 1964 was een mijlpaal in de wetgeving van de Verenigde Staten waardoor de belangrijkste vormen van discriminatie van Afro-Amerikanen en vrouwen werden verboden, met inbegrip van rassensegregatie. De wet maakte een einde aan de ongelijke eisen voor kiezersregistratie en aan rassenscheiding op scholen, op het werk en door publieke diensten.

James Baldwin schrijft over de rassenrelaties en gaat fel tekeer tegen de ingebakken ongelijkheid. Zijn leidende gedachte: beschouw jezelf niet door de ogen van de witten en zie het niet als een doel om te zijn zoals de witten. Want de witten vinden de zwarten zo vanzelfsprekend minder en minderwaardig, dat zij het zelf niet eens beseffen. Zowel James Baldwin in zijn twee brieven als Gloria Wekker in haar voorwoord doorzien dat en zijn duidelijk in hun stellingname: “Ga uit van je eigen kracht en bestrijdt de witten niet, maar wees lief voor hen, want ze zijn zich niet eens bewust van hun witte privilege”.

James Baldwin (1924 – 1987) was een Amerikaanse schrijver en sociaal activist. De meeste van Baldwins boeken gaan over raciale, sociale en seksuele problemen in de Verenigde Staten. Zijn romans en toneelstukken zijn gebaseerd op fundamentele persoonlijke kwesties en dilemma's van Afro-Amerikanen, maar ook van homo's en biseksuele mannen die vaak onder complexe sociale en psychologische druk staan. Naast The Fire Next Time, dat in 1963 verscheen, zijn zijn meest bekende werken Go tell it on the Mountain (1953) en If Beale Street could talk (1974).

De vertaling van Harm Damsma, die in 2018 verscheen, toont het dilemma rond gevoeligheden die in de tijd veranderen. De vertaler had graag de woorden ‘neger’ en ‘blanke’ gebruikt als correcte vertaling van de woorden die James Baldwin zelf gebruikte en die in zijn tijd een gangbaar en fatsoenlijk waren. Omdat die woorden nu als beledigend worden gezien en onder druk van de uitgever is gekozen voor ‘zwarten’ en ‘witten’.

Niet door water maar door vuur is een fel boek. Het maakt duidelijk hoe ongelijke rassenrelaties werken en fnuikend zijn. Hoewel het een halve eeuw geleden is geschreven, heeft het nog niets van zijn zeggingskracht verloren. Het maakt je pijnlijk meer bewust van het fenomeen ‘witte privilege’, van de actualiteit die nog steeds speelt (zwarte piet-discussie) en van de lange weg die nog te gaan is; niet alleen ver weg in Amerika, maar ook hier.