Kind in de oorlog

Over de Tweede Wereldoorlog zijn in de daaropvolgende 75 jaar veel boeken verschenen. Je zou denken dat alle verhalen intussen wel verteld en bekend zijn. Wij overleefden voegt echter toch belangrijke informatie en dimensies toe. Beschrijvingen van oorlogen gaan doorgaans over de militaire invalshoek; wie vocht tegen wie, welke tactieken zijn er gevolgd en wie heeft er gewonnen? Maar oorlogen treffen ook altijd mensen. De burgers van de landen in oorlog die er doorgaans weinig aan kunnen doen.   

Sytze van der Zee (1939) heeft voor Wij overleefden 73 personen geïnterviewd over hun persoonlijke ervaringen in de Tweede Wereldoorlog. Er komen mensen aan het woord met heel verschillende achtergronden: joods en niet joods, verzet, NSB of Waffen-SS, en Nederlands-Indiërs. Van der Zee heeft de verhalen chronologisch ingedeeld in negen hoofdstukken, van de jaren vlak voor het uitbreken van de oorlog tot en met de eerste jaren na de bevrijding. In de gedetailleerde verhalen van deze overlevenden komen daardoor vanuit verschillende invalshoeken goed de ontwikkelingen in oorlogssituaties naar voren.  

Bij het uitbreken van de oorlog gaat het dagelijks leven vrijwel gewoon door. Kinderen gaan naar school, volwassenen naar hun werk of ze bestieren het huishouden. In de volgende jaren neemt echter de impact van de oorlog grotere vormen aan en wordt het bestaan onzeker. Het dagelijks leven komt grotendeels stil te liggen. De verhalen worden schrijnender. Mensen uit de omgeving, uit de familie en ook uit het eigen gezin vallen zomaar weg: opgepakt, weggevoerd of meteen gedood. In de laatste twee jaren van de oorlog is alles gericht op overleven. De onzekerheid overheerst. Waar vind je een betrouwbaar dak boven je hoofd en waar vind je iets te eten? Is er nog energie om in verzet te komen? En kun je nog trots Jeugdstorm-lid zijn?  

Een grote gemeenschappelijke factor van alle hoogbejaarde geïnterviewden is dat zij kind waren in de oorlogsjaren. Kinderen zijn doorgaans flexibel, maar als alle vertrouwde zaken om je heen wegvallen, maken zij in versneld tempo een ontwikkeling naar volwassenheid door. Het staat voorgoed in je geheugen gegrifd. Als je ouders je niet meer kunnen beschermen; als je moet begrijpen wat wel en niet kan om te overleven; als je moet meemaken dat mensen voor je ogen worden doodgeschoten; wat terreur en wetteloosheid met zich meebrengt. Zoals een van de geïnterviewden zegt:  

“Op het eind van de oorlog had ik de ziel van een oud mannetje in het lichaam van een veertienjarige.”

En allemaal vertellen zij lang getobd te hebben met hun nare ervaringen en trauma’s, omdat er na de oorlog er niet over kon of mocht worden gepraat.  

Van der Zee is een Nederlands journalist en schrijver. Hij groeide op tijdens de Tweede Wereldoorlog in Hilversum in een NSB-gezin. Hij heeft hij een reeks van non-fictie boeken geschreven, waaronder Potgieterlaan 7, over zijn eigen jeugd. Ook schreef hij twee boeken over seriemoordenaars en verschillende boeken over de Tweede Wereldoorlog. Het boek Harer Majesteits loyaalste onderdaan, over François van 't Sant (secretaris van koningin Wilhelmina in de Tweede Wereldoorlog) veroorzaakte bij verschijnen grote ophef door de onthullingen die daarin werden gedaan.  

Sytze van der Zee heeft met Wij overleefden een bijzondere en boeiende oral history toegevoegd aan de Tweede Wereldoorlog. Zijn schrijfstijl is ingetogen, nergens bombastisch of uit op effectbejag. Dat laat de verhalen voor zichzelf spreken en geeft ze kracht. Dit boek gaat niet over de oorlog, maar over de mannen, vrouwen en vooral kinderen in de oorlog. Een heel bijzonder effect geeft de keuze voor de indeling in jaren en de verschillende achtergronden van de geïnterviewden. In dezelfde tijd dat een joods kind wordt afgevoerd, gaat een klasgenootje bij de Jeugdstorm, begraaft een dochter haar moeder in een kartonnen doos en moet er verplicht naar executies worden gekeken.  

Ook voor wie met veel feiten bekend is, leveren de gesprekken nieuwe inzichten op. En, zoals de auteur verzucht: “Het bleek soms erger dan ik had gedacht”. Lees dit boek, want het inzicht dat oorlogen altijd mensen kapot maakt die er weinig aan kunnen doen, kan ook in deze tijd niet duidelijk genoeg worden uitgedragen.