Lezersrecensie
Multatuli/Gijsbert van Es - Max Havelaar
Leesjaar 10 september 2021
Multatuli – Max Havelaar of de Koffieveilingen van de Nederlandse Handelsmaatschappij
Hertaald door Gijsbert van Es
Nieuw Amsterdam (Amsterdam) 2020
Als scholier won ik het niet van Max Havelaar. Ik leende het boek uit de bibliotheek, met het oog het te lezen voor mijn lijst. Na een paar pagina’s stokte het leeswerk. Er was niet doorheen te komen. Geen Max dus op mijn lijst. Ik weet niet meer met welk negentiende-eeuwse meesterwerk ik het heb vervangen. Lang bleef deze smadelijke nederlaag door mijn hoofd spoken. Ik zou toch nog eens een poging moeten wagen om dit boek dat iedereen gelezen moet hebben te lezen. Het werd makkelijk gemaakt toen ik de hertaalde versie van Gijsbert van Es vond.
Het is glad ijs, een hertaling maken van een dusdanige klassieker uit de Nederlandse literatuurgeschiedenis. Zeker als het niet bij hertalen blijft. De tekst is wat korter dan die van het origineel, van Es geeft aan dat het daarbij vooral gaat om het weglaten van voetnoten. Zijn doel is een voor scholieren leesbare versie van de Max Havelaar. Dat doel is nobel, ik had er in mijn schooltijd veel aan gehad, mogelijk had ik het boek dan wel uitgelezen, maar wiens boek heb je dan gelezen, Multatuli of van Es? Ik heb beide versies dus maar gelezen.
Eduard Douwes Dekker was met ruzie uit Nederlands-Indië vertrokken. Hij had het als assistent-resident aan de stok gekregen met zijn meerderen, die zijn pleidooi over de misstanden van het lokale bestuur jegens de bevolking in het verkeerde keelgat schoot. Het zat hem dermate dwars dat hij, dit alles gedragen hebbende, het in een week of vijf van zich af schreef en liet publiceren onder het pseudoniem Multatuli.
Het boek kent verschillende vertellers, koffiemakelaar Batavus Droogstoppel komt als eerste aan het woord. Hij heeft op straat een toevallige ontmoeting met een oud schoolgenoot, hij doopt hem door zijn sjofele voorkomen om tot de Sjaalman. Deze Sjaalman doet hem een dik pak papier toekomen met het verzoek hiervoor een uitgever te vinden. Droogstoppel bladert door de teksten, op zoek naar stukken die hij kan gebruiken voor het boek dat hij zelf wil schrijven over de koffiehandel. Sommige stukken gaan hem boven de pet, godsdienstige teksten en teksten over zedigheid stuiten de rechtgeaarde calvinist steevast stevig tegen de borst en uit de weinige teksten over koffie en handel kan hij wel stukken gebruiken. Droogstoppel is rechtlijnig, zedig en heeft vooral zijn eigen belang hoog in het vaandel. Hij klopt zichzelf graag op de borst en heeft geen oog voor het leed dat zijn gewin anderen oplevert. Hij schaart zich aan de kant van de bestuurscultuur te Nederlands-Indië en ziet in Havelaar de oproerkraaier die zijn meerderen ook In hem zien. Vervelend dat die sjofele Havelaar zo prominent figureert in het boek dat toch vooral over koffieveilingen zou moeten gaan.
De Duitser Stern sleept Havelaar naar het centrum van het boek. Om een consistent geheel te maken van het pak papier van de Sjaalman, heeft Droogstoppel hem als stagiair in dienst genomen. Hij is de zoon van een zakenpartner van Droogstoppel, die wil hij niet verliezen aan zijn, uiteraard, ondermaatse concurrent. Stern vertelt het verhaal van Max Havelaar en alle wantoestanden die hij tijdens zijn kortdurende betrekking als assistent-resident in Nederlands-Indië constateert. De onderdrukking van de bevolking, waarbij buffels worden gevorderd en arbeid om niet moet worden gedaan voor de hoge heren van het lokale bestuur, de oude Indonesische elite. Het verhaal over Saïdjah en Adinda illustreert dit in donkere tinten. Daarnaast bouwt het conflict tussen Havelaar en zijn bazen zich gestaag op. Zij sluiten hun ogen voor de uitbuiting van het volk door de lokale adel, willen de verhoudingen houden zoals ze zijn en laten de bevolking daarmee aan hun lot over. Omdat de bestuurders elkaar de hand boven het hoofd houden delft Havelaar het onderspit.
Aan het einde van het boek neemt Multatuli zelf het woord. Hij vaart uit tegen corrupte en hebzuchtige handelaren als Droogstoppel, voor wie geld het belangrijkste goed is. Zijn doel is een mooi erfstuk voor zijn nageslacht achter te laten, maar bovenal dat hij gelezen wordt en het liefst door de elite. Hij doet een beroep op koning Willem III om zijn ogen te openen voor alles dat er in zijn naam wordt uitgespookt in de gordel van Smaragd. Wil hij nou echt de rechtvaardigheid met modder laten bespatten en de uitbuiting van zijn overzeese onderdanen laten doorgaan?
Terecht of onterecht ongelezen?
De hertaalde versie leest als een trein, in één dag had ik het uit. Het was niet de taaie kost die ik sinds mijn jeugd voor ogen had, maar een indringend relaas over de zwarte bladzijden van ons koloniale verleden. Een verleden dat nog altijd moeilijk bespreekbaar is, waarbij sorry nog altijd een heel lastig woord is. De originele versie las door de verouderde taal wat minder snel, maar is toch ook prima leesbaar en wat mij betreft rijker dan de hertaling door het prachtige negentiende-eeuwse taalgebruik (waar is bijvoorbeeld het woord fluks gebleven).
Het boek is in zijn aard en boodschap door de hertaling niet te zeer aangetast. Je kunt wat dat betreft beide versies lezen. De hertaling is vaak te vrij, zo wordt Levant bijvoorbeeld erg ruim omgezet naar buitenland en wordt met mijn houding verlegen ingekort tot verlegen. Erger is dat er in veel hoofdstukken tekst ontbreekt, ik heb geen uitputtende analyse gedaan, maar het valt op. Er is dus iets meer tekst weggelaten dan vooral de voetnoten, zoals van Es in zijn inleiding stelt. Het zijn bijvoorbeeld stukken over zaken of personen die ons als huidige lezers weinig meer zeggen, maar dat is juist ook de reden waarom Multatuli noten had opgenomen. Neem deze stukken tekst dus op in de hertaling en verklaar ze zo nodig in de noten. Nu is er een deel van de Max Havelaar verdwenen. Je poetst bij de restauratie van een zeventiende-eeuwse Hollandse meester ook geen figuren of voorwerpen van het doek, omdat ze ons vandaag de dag niets meer zeggen. Dit boek is een stem uit het verleden, laat die stem dan ook in complete vorm spreken.
Dat dit verhaal voor een nieuwe generatie lezers wordt ontsloten is te prijzen, het wegbeitelen van stukken tekst niet, ook al blijft de boodschap overeind. Het doel van de auteurs is min of meer geslaagd, want het verhaal van Max Havelaar wordt nog gelezen, zoals Multatuli wenste, en de boodschap is ook ruim anderhalve eeuw later nog relevant, het is van Es echter niet gelukt het boek ongeschonden de eenentwintigste eeuw in te tillen. Het is de Max Havelaar van Gijsbert van Es geworden, er is niet alleen hertaald, maar ook geschrapt en dat brengt mij aan de kant van de critici die dan toch liever teruggrijpen naar de originele tekst, want zo heeft de schrijver het bedoeld.
Zet een pot Max Havelaar koffie of thee en laat je in negentiende-eeuws Nederlands meevoeren naar de koloniale tijd. Lees waarom daar niet met trots op mag worden teruggekeken en trek parallellen met misstanden die tot op de dag van vandaag plaatsvinden. Denk bij de volgende bestelling van een veel te goedkoop product of dit eerlijk gefabriceerd kan zijn als het ook nog eens de halve wereld over gevaren of gevlogen wordt, alvorens het bij jou thuis wordt afgeleverd. Let eens op fairtrade en duurzaamheidskeurmerken als je producten aanschaft. Denk niet dat uitbuiting en machtsmisbruik relieken uit vervlogen tijden zijn. Merk je dat je zit opgesloten in een Batavus Droogstoppel kostuum, kijk eens in de spiegel en zoek de Max Havelaar. Niemand hoeft zo veel te dragen…
Mooiste zin
Onze hoge huizen zijn geboren uit gebrek aan ruimte: we zoeken in de lucht wat op de grond ontbreekt, en zo is eigenlijk elk dienstmeisje dat ‘s avonds het raam van haar zolderkamertje dichtdoet een levend protest tegen overbevolking, al denkt zij zelf aan iets anders, mag ik hopen.
Onze hooge huizen zyn geboren uit gebrek aan ruimte: we zoeken in de lucht wat er op den grond ontbreekt, en zoo is eigenlyk elk dienstmeisje dat ‘s avends het venster sluit van ‘t dakkamertje waar ze slaapt, een levend protest tegen de overbevolking…. al denkt zyzelf aan iets anders, wat ik wel gelooven wil.
Multatuli – Max Havelaar of de Koffieveilingen van de Nederlandse Handelsmaatschappij
Hertaald door Gijsbert van Es
Nieuw Amsterdam (Amsterdam) 2020
Als scholier won ik het niet van Max Havelaar. Ik leende het boek uit de bibliotheek, met het oog het te lezen voor mijn lijst. Na een paar pagina’s stokte het leeswerk. Er was niet doorheen te komen. Geen Max dus op mijn lijst. Ik weet niet meer met welk negentiende-eeuwse meesterwerk ik het heb vervangen. Lang bleef deze smadelijke nederlaag door mijn hoofd spoken. Ik zou toch nog eens een poging moeten wagen om dit boek dat iedereen gelezen moet hebben te lezen. Het werd makkelijk gemaakt toen ik de hertaalde versie van Gijsbert van Es vond.
Het is glad ijs, een hertaling maken van een dusdanige klassieker uit de Nederlandse literatuurgeschiedenis. Zeker als het niet bij hertalen blijft. De tekst is wat korter dan die van het origineel, van Es geeft aan dat het daarbij vooral gaat om het weglaten van voetnoten. Zijn doel is een voor scholieren leesbare versie van de Max Havelaar. Dat doel is nobel, ik had er in mijn schooltijd veel aan gehad, mogelijk had ik het boek dan wel uitgelezen, maar wiens boek heb je dan gelezen, Multatuli of van Es? Ik heb beide versies dus maar gelezen.
Eduard Douwes Dekker was met ruzie uit Nederlands-Indië vertrokken. Hij had het als assistent-resident aan de stok gekregen met zijn meerderen, die zijn pleidooi over de misstanden van het lokale bestuur jegens de bevolking in het verkeerde keelgat schoot. Het zat hem dermate dwars dat hij, dit alles gedragen hebbende, het in een week of vijf van zich af schreef en liet publiceren onder het pseudoniem Multatuli.
Het boek kent verschillende vertellers, koffiemakelaar Batavus Droogstoppel komt als eerste aan het woord. Hij heeft op straat een toevallige ontmoeting met een oud schoolgenoot, hij doopt hem door zijn sjofele voorkomen om tot de Sjaalman. Deze Sjaalman doet hem een dik pak papier toekomen met het verzoek hiervoor een uitgever te vinden. Droogstoppel bladert door de teksten, op zoek naar stukken die hij kan gebruiken voor het boek dat hij zelf wil schrijven over de koffiehandel. Sommige stukken gaan hem boven de pet, godsdienstige teksten en teksten over zedigheid stuiten de rechtgeaarde calvinist steevast stevig tegen de borst en uit de weinige teksten over koffie en handel kan hij wel stukken gebruiken. Droogstoppel is rechtlijnig, zedig en heeft vooral zijn eigen belang hoog in het vaandel. Hij klopt zichzelf graag op de borst en heeft geen oog voor het leed dat zijn gewin anderen oplevert. Hij schaart zich aan de kant van de bestuurscultuur te Nederlands-Indië en ziet in Havelaar de oproerkraaier die zijn meerderen ook In hem zien. Vervelend dat die sjofele Havelaar zo prominent figureert in het boek dat toch vooral over koffieveilingen zou moeten gaan.
De Duitser Stern sleept Havelaar naar het centrum van het boek. Om een consistent geheel te maken van het pak papier van de Sjaalman, heeft Droogstoppel hem als stagiair in dienst genomen. Hij is de zoon van een zakenpartner van Droogstoppel, die wil hij niet verliezen aan zijn, uiteraard, ondermaatse concurrent. Stern vertelt het verhaal van Max Havelaar en alle wantoestanden die hij tijdens zijn kortdurende betrekking als assistent-resident in Nederlands-Indië constateert. De onderdrukking van de bevolking, waarbij buffels worden gevorderd en arbeid om niet moet worden gedaan voor de hoge heren van het lokale bestuur, de oude Indonesische elite. Het verhaal over Saïdjah en Adinda illustreert dit in donkere tinten. Daarnaast bouwt het conflict tussen Havelaar en zijn bazen zich gestaag op. Zij sluiten hun ogen voor de uitbuiting van het volk door de lokale adel, willen de verhoudingen houden zoals ze zijn en laten de bevolking daarmee aan hun lot over. Omdat de bestuurders elkaar de hand boven het hoofd houden delft Havelaar het onderspit.
Aan het einde van het boek neemt Multatuli zelf het woord. Hij vaart uit tegen corrupte en hebzuchtige handelaren als Droogstoppel, voor wie geld het belangrijkste goed is. Zijn doel is een mooi erfstuk voor zijn nageslacht achter te laten, maar bovenal dat hij gelezen wordt en het liefst door de elite. Hij doet een beroep op koning Willem III om zijn ogen te openen voor alles dat er in zijn naam wordt uitgespookt in de gordel van Smaragd. Wil hij nou echt de rechtvaardigheid met modder laten bespatten en de uitbuiting van zijn overzeese onderdanen laten doorgaan?
Terecht of onterecht ongelezen?
De hertaalde versie leest als een trein, in één dag had ik het uit. Het was niet de taaie kost die ik sinds mijn jeugd voor ogen had, maar een indringend relaas over de zwarte bladzijden van ons koloniale verleden. Een verleden dat nog altijd moeilijk bespreekbaar is, waarbij sorry nog altijd een heel lastig woord is. De originele versie las door de verouderde taal wat minder snel, maar is toch ook prima leesbaar en wat mij betreft rijker dan de hertaling door het prachtige negentiende-eeuwse taalgebruik (waar is bijvoorbeeld het woord fluks gebleven).
Het boek is in zijn aard en boodschap door de hertaling niet te zeer aangetast. Je kunt wat dat betreft beide versies lezen. De hertaling is vaak te vrij, zo wordt Levant bijvoorbeeld erg ruim omgezet naar buitenland en wordt met mijn houding verlegen ingekort tot verlegen. Erger is dat er in veel hoofdstukken tekst ontbreekt, ik heb geen uitputtende analyse gedaan, maar het valt op. Er is dus iets meer tekst weggelaten dan vooral de voetnoten, zoals van Es in zijn inleiding stelt. Het zijn bijvoorbeeld stukken over zaken of personen die ons als huidige lezers weinig meer zeggen, maar dat is juist ook de reden waarom Multatuli noten had opgenomen. Neem deze stukken tekst dus op in de hertaling en verklaar ze zo nodig in de noten. Nu is er een deel van de Max Havelaar verdwenen. Je poetst bij de restauratie van een zeventiende-eeuwse Hollandse meester ook geen figuren of voorwerpen van het doek, omdat ze ons vandaag de dag niets meer zeggen. Dit boek is een stem uit het verleden, laat die stem dan ook in complete vorm spreken.
Dat dit verhaal voor een nieuwe generatie lezers wordt ontsloten is te prijzen, het wegbeitelen van stukken tekst niet, ook al blijft de boodschap overeind. Het doel van de auteurs is min of meer geslaagd, want het verhaal van Max Havelaar wordt nog gelezen, zoals Multatuli wenste, en de boodschap is ook ruim anderhalve eeuw later nog relevant, het is van Es echter niet gelukt het boek ongeschonden de eenentwintigste eeuw in te tillen. Het is de Max Havelaar van Gijsbert van Es geworden, er is niet alleen hertaald, maar ook geschrapt en dat brengt mij aan de kant van de critici die dan toch liever teruggrijpen naar de originele tekst, want zo heeft de schrijver het bedoeld.
Zet een pot Max Havelaar koffie of thee en laat je in negentiende-eeuws Nederlands meevoeren naar de koloniale tijd. Lees waarom daar niet met trots op mag worden teruggekeken en trek parallellen met misstanden die tot op de dag van vandaag plaatsvinden. Denk bij de volgende bestelling van een veel te goedkoop product of dit eerlijk gefabriceerd kan zijn als het ook nog eens de halve wereld over gevaren of gevlogen wordt, alvorens het bij jou thuis wordt afgeleverd. Let eens op fairtrade en duurzaamheidskeurmerken als je producten aanschaft. Denk niet dat uitbuiting en machtsmisbruik relieken uit vervlogen tijden zijn. Merk je dat je zit opgesloten in een Batavus Droogstoppel kostuum, kijk eens in de spiegel en zoek de Max Havelaar. Niemand hoeft zo veel te dragen…
Mooiste zin
Onze hoge huizen zijn geboren uit gebrek aan ruimte: we zoeken in de lucht wat op de grond ontbreekt, en zo is eigenlijk elk dienstmeisje dat ‘s avonds het raam van haar zolderkamertje dichtdoet een levend protest tegen overbevolking, al denkt zij zelf aan iets anders, mag ik hopen.
Onze hooge huizen zyn geboren uit gebrek aan ruimte: we zoeken in de lucht wat er op den grond ontbreekt, en zoo is eigenlyk elk dienstmeisje dat ‘s avends het venster sluit van ‘t dakkamertje waar ze slaapt, een levend protest tegen de overbevolking…. al denkt zyzelf aan iets anders, wat ik wel gelooven wil.
3
Reageer op deze recensie
