De fotograaf van Auschwitz

Recensie van:

De fotograaf van Auschwitz

Het verhaal van de man die gedwongen werd de oorlogsmisdaden van de nazi's vast te leggen

Auteurs:

Luca Crippa is theoloog en filosoof. Hij werkt al jarenlang als onderzoeksjournalist en schreef eerder geschiedenis boeken, historische romans, essays en documentaires

Maurizio Onnis is antropoloog. Hij schreef eerder historische romans en screenplays voor televisie en film.

Wijze van lezen:

Paperback van de Mini Bibliotheek

Uitgeverij: Meulenhoff Boekerij

Genre: Non Fictie Tweede Wereldoorlog

Cover en flaptekst:

Op de cover van het boek staat de portretfoto van een jong meisje, Czesława Kwoka.

Geboren op 15 augustus 1928 en overleden op 12 maart 1943. Ze is gekleed in gevangeniskleding en heeft een doek om haar hoofd geknoopt. Ze kijkt omhoog en in de verte. Toch zijn de angst, ontreddering en vele ontberingen van haar gezicht af te lezen. Dat maakt mij intens verdrietig.

Maar anderzijds vind ik het mooi dat fotograaf Wilhelm Brasse haar een gezicht gegeven heeft. En er misschien  voor gezorgd heeft dat ze haar familie tot troost kon zijn met deze foto van haar. De tussen haakjes geplaatste geboortejaar en sterfjaar verderop in de foto serie in het boek geven je nog meer huiveringmakende kriebels.

Naast dat de flaptekst verteld over de zinloosheid, de wreedheden en de onmenselijkheid van de Tweede Wereldoorlog is het ook nieuwsgierig makend. Hoe een mens in zo’n godvergeten plaats kon overleven. Daarom wil ik dit boek lezen.

Quote:

Voorwoord:

Pagina 7/ 8/9:

‘Goeiemorgen, Herr Brasse. Hoe maakt u het? De fotograaf glimlachte. ‘Goed, Herr Oberscharführer, zoals altijd. Waarmee kan ik u van dienst zijn?’

Walter stak zijn hand uit en legde het rolletje op tafel. ‘Hier is een nieuwe klus. Wanneer kunt u ontwikkelen en afdrukken?’ Brasse keek naar de spoel. ‘Ik kan er vandaag aan beginnen, als we klaar zijn met registreren. Mag ik vragen waar het om gaat? Walter haalde nonchalant zijn schouders op. ‘Het zijn foto’s die ik gisteren in her kamp heb gemaakt. Gewoon, in het wilde weg. Maar voor mij zij  ze belangrijk en voor mijn bazen ook. Begrijpt u wat ik bedoel?’ De fotograaf begreep het uitstekend. De beelden waren niet voor Walters persoonlijke album met herinneringen aan de ss bestemd, maar zouden door de hoogste officieren van het kamp worden bekeken. Hij moest er met onverdeelde aandacht aan werken. ‘Maakt u zoch geen zorgen. De afdrukken worden perfect.’ Na dit gesprek was Walter vertrokken en had Brasse zijn gewone bezigheden weer opgenomen. ’s Middags was hij met het rolletje aan de slag gegaan en zijn voorspelling was uitgekomen. De afdrukken waren echt perfect geworden, hij had zelfs een paar keer de compositie bijgesneden om de middelmatige foto’s van de Duitser te verbeteren. Nu stondhij het gezicht van die vrouw te bestuderen, en liet haar door haar ogen aanstaren. Die ogen huilden zonder tranen. De diepe, zwarte pupillen waren vervuld van angst en wanhoop. Haar oogleden waren opengesperd, haar blik was geschrokken. Een trek om haar mond verried hoe vreselijk bang ze was. Ze had iets gezien, een lijk misschien of een beul die lichamen op elkaar stapelde. Ineens begreep Brasse waar de vrouw zich bevond en waar ze was gefotografeerd. Bij de gaskamer. De vrouw stond bij de ingang van de gaskamer. Misschien had ze de gepantserde deuren zien opengaan, of sluiten, en had ze naar binnen gekeken. Waar werd schoongemaakt na de vorige lading. Dat stond allemaal in haar ogen te lezen. Angst en verbijstering, samen met het vreselijke besef dat het bijna voorbij was. Dat zij de volgende zou zijn. Brasse huiverde. Hij had al veel mensen zien doodgaan, daar in het kamp, maar ogen zoals van de vrouw op de foto had hij nog niet eerder gezien: de ogen van iemand die nu nog leeft maar over een minuut dood zal zijn. De ogen van iemand die de poorten van de hel voor zich ziet openzwaaien. De ogen van de laatste seconde waarin haar hart klopt. De laatste voetstap voor het doek valt.

Het verhaal:

Iedereen kent de foto’s van de gevangenen in Auschwitz en die van de slachtoffers van Mengeles wetenschappelijke onderzoeken. Maar wíe nam die foto’s? Een SS’er? Mengele zelf?
Wilhelm Brasse, gevangene nummer 3444 in Auschwitz, werd van 1940 tot 1945 gedwongen om met ‘Deutsche Gründlichkeit’ elk gruwelijk detail van het kampleven op foto’s vast te leggen. Dagelijks geconfronteerd met de wanhoop en het lijden van de gevangenen, realiseerde Brasse zich dat hij iets moest doen om deze misdaden openbaar te maken. Keer op keer riskeerde hij zijn leven door foto’s en negatieven in handen van het Poolse verzet te spelen.
Toch vond Brasse zelfs in de dodenkampen onverwachte blijken van hoop: de moed van de verzetsstrijders, een klein, vriendelijk gebaar en het vinden van liefde op de onwaarschijnlijkste plek op aarde, overtuigden Brasse ervan dat zelfs oog in oog met de dood sommige mensen nooit hun menselijkheid en de hoop op een beter leven verliezen.

Mijn leesbeleving:

Gedurende het hele boek had ik het idee dat ik alles bekeek door de lens van het foto toestel van Wilhelm Brasse waarmee hij de foto’s van de mensen die aankwamen in Auschwitz Birkenau. Daardoor was het ongelooflijk intens, gruwelijk, hartverscheurend, ijskoud, spannend, huiveringwekkend, melancholisch en kwam alles keihard binnen. Je kunt zeggen dat het veel lef en moed gevergd moet hebben om als fotograaf aan het werk te zijn in Auschwitz. Alleen had het niets met lef en moed te maken. Het werd Wilhelm opgedrongen om dit werk uit te voeren. Als hij had geweigerd dan had hij deze nalatenschap aan foto’s die de gruwelijkheid aan de wereld toonden van Auschwitz Birkenau nooit kunnen delen. Dan was zijn einde sneller gekomen dan hij had durven dromen. De mensen in dit verhaal zijn niet fictief maar ze hebben echt bestaan. Mensen in de vorm van de duivel en engelachtige lieve mensen. Oorlog is een verwoestend en vreselijk iets. Het is zinloos en mensonterend om mensen om hun afkomst, overtuiging, godsdienst of geaardheid te willen vernietigen.

Er zijn vele ooggetuigenverslagen over de Tweede Wereldoorlog geschreven. Vaak zijn het verschrikkelijke verhalen die de smerigheid en de Deutsche Gründlichkeit in de meest letterlijke zin beschrijven. Dit boek vormt daar geen uitzondering op. De proloog waarin Wilhelm een foto ontwikkelde omdat Oberscharführer Walter hem dat opdroeg en de gevoelens die door Wilhelm heen denderden toen hij besefte waar de persoon op de foto haar gezichtsuitdrukking door gekregen had. Dat wordt op zo’n ingenieuze, metaforische en ondanks de tragedie en gruwelijkheid zo mooi verwoord door de auteurs. Alsof ze in het hoofd gekropen waren op het moment dat Wilhelm Brasse de foto ontwikkelde. Zo is het hele boek doorspekt met deze manier van schrijven. Zo levensecht alsof je er zelf bij bent. Je staat zelf te wachten totdat je de studio van Wilhelm in mag. Je voelt de ontreddering, de ijskoude rillingen van de angst, de snoeiharde pijn van de afranselingen, de knagende honger omdat er weer geen eten is. Zelfs kun je je indenken hoe de de laatste momenten moeten zijn geweest van de miljoenen mensen die in dat oord dat nog erger was als de hel. Onschuldige mensen door een meedogenloos psychopatisch monster terecht gewezen. Gescheiden van alles wat ze ten diepste lief hadden. Bijeengedreven als ware het vee. Vee heeft nog een beter leven als de mensen die in Auschwitz hun eindbestemming vonden. Hetzij door uitputting, honger, ziekte of door fysiek geweld. Of moedwillig door ze te dwingen te gaan douchen. We weten allemaal hoe dat afgelopen is. Dit verhaal verdient het niet weggezet te worden als het zoveelste verhaal over de Tweede Wereldoorlog. De bijgevoegde foto’s die allemaal door Wilhelm Brasse genomen zijn benemen je de adem, laten je diepe angst, ontreddering, het geweld en de waanzin haarscherp zien. Wegkijken kan niet. De beelden gaan je door merg en been. Wilhelm die de personen die hij gedwongen moest fotograferen toch nog een stuk menselijke warmte en aandacht probeerde te geven. In zijn studio golden zijn regels en was hij de baas. Een klein beetje geluk voor diegene die gevangen waren genomen. Voordat ze in het kamp verdwenen overgeleverd aan beestachtige omstandigheden die zijn weerga niet kent.

Ook de wanhoop en de angst om geen nieuwe morgen te mogen aanschouwen is indringend goed weergegeven door de auteurs. De meedogenloze monsters in de vorm van kamp commandanten, de ss en al die andere vijanden. Sadisme tot in de tenen. Als je dacht dat je veilig was omdat je als fotograaf mocht werken werd je weer duidelijk gemaakt dat je meerdere aan de touwtjes trok en bepaalde wanneer de levensdraad werd doorgeknipt. Die voortdurende verstikkende angst die zorgt voor een levenslang trauma. Zo intens gemeen en zo laag. Zo nutteloos en zo hardgrondig gemeen. De spanningsboog is continu strak gespannen in dit verhaal en wordt nooit losgelaten. Wat ik zo bijzonder vond is dat er ondanks al de donkere en uitzichtloze omstandigheden ook ruimte was voor opbloeiende liefde tussen mensen. In het diepste geheim uiteraard maar toch. Toch dat vonkje van hoop op een toekomst samen. Ook als het verhaal verteld is wordt door de auteurs duidelijk verteld wat er met de Duitse bezetters van het kamp, de artsen kortom de vijand gebeurd is. Of het genoegdoening geeft voor de nabestaanden van de slachtoffers. Ik weet het echt niet. Ik vind dit boek opnieuw een schitterend ooggetuigenverslag van de Tweede Wereldoorlog letterlijk bekeken door de lens van een foto toestel van een fotograaf. Een fotograaf die alle ontberingen, de kilte, de haat, de meedogenloosheid en de ontreddering aan zijn camera voorbij heeft zien komen. Die er met gevaar voor eigen leven voor gezorgd heeft dat de wereld nooit vergeet maar altijd blijft herinneren.

Mijn mening:

Ik geef 5 sterren. Voor dit indrukwekkende, intense, verdrietige maar toch ook heldhaftige, moedige en waardevolle nalatenschap van een oorlog die te waanzinnig voor woorden was. Het gruwelijke geweld wat je de adem beneemt. Die je boos maakt die je doet beseffen dat het niet meer kan om de verantwoordelijken met je boosheid te raken. Maar dat het me raakte tot in het diepst van mijn ziel laat dat zien dat ik een mens ben. Een mens die een ander mens de hele wereld gunt. Die een ander mens geen hel op aarde gunt. Die wil dat iedereen in vrede en liefde mag leven. Maar anno 2022 hebben we nog niets geleerd van wat er in de Tweede Wereldoorlog gebeurd is. Er zijn opnieuw meedogenloze dictators opgestaan die de oorlog verklaren aan andersdenkenden dan zijzelf. Die macht en controle willen uitoefenen met meedogenloos geweld. Laat dit boek toch een voorbeeld zijn voor de vele generaties die deze verschrikkingen niet hoefden te doorstaan. Laat de foto’s die Wilhelm Brasse gedwongen moest maken een troost zijn voor de nabestaanden van de geportretteerde personen. Laat de mensonterende taferelen die gefotografeerd moesten worden een statement zijn. Dat wij niet vergeten. Dat dit hopelijk nooit meer gebeurd. Massa vernietiging met als doel om een mensenras, een levensovertuiging, een geaardheid etc. uit te roeien. Met als doel om een puur ras te scheppen. Ik heb dit boek opnieuw naar de mini bibliotheek gebracht. Ik hoop oprecht dat het door vele andere mensen wordt gelezen en gerecenseerd.

Wat ik in het nawoord zeer aangrijpend vond is dat Wilhelm Brasse vertelde dat hij na de oorlog geprobeerd had om fotograaf te worden. Maar elke keer als hij een groep kinderen voor de lens kreeg zag hij daar tussen de geest verschijningen staan van de kinderen die slachtoffer geworden waren van het nazi regime. Dat bracht hem ertoe te stoppen met fotografie. Het gaf hem teveel pijnlijke herinneringen.

Rust in vrede daarboven alle slachtoffers van dit onvoorstelbare geweld. Rust in vrede Wilhelm Brasse. Bedankt voor je verhaal. Je hebt me er diep mee geraakt. Na dit boek kon ik niet gelijk een nieuw boek ter hand nemen. Ik moest dit eerst volledig verwerken. Dit verhaal blijft bij mij. Ik zie de foto’s in het boek nog voor me. Gecombineerd met de tekst laat het de mensen op die foto’s leven. Hun leven is niet nutteloos geweest. Ze hebben een stem en een gezicht gekregen. Door de haarscherpe foto’s die Wilhelm Brasse maakte.