Wilgeneiland - Gerwin van der Werf

Perspectief is een vreemd fenomeen. Ik heb altijd in de stad gewoond, maar nu al een tijdje niet meer. Als ik naar buiten kijk zie ik bomen, windmolens en een brede akker. Ik lees op dit moment een paar boeken, zie bv ‘Wondermond’, die op het platteland zijn gesitueerd. Gek genoeg denk ik dan niet aan mijn eigen plekje op de grens van Almere en Zeewolde. Ik denk aan heel andere plekken in Nederland. Het hoge noorden, de Achterhoek, het diepe zuiden met Limburg en het Zeeuwse platteland. Maar toch… het zwarte water, de wilgeneilandjes en het fictieve dorpje Oud-Zweiland in het nieuwste boek van Gerwin van der Werf liggen midden in het Groene Hart in de Randstad. Alles wat ik in ‘Wilgeneiland’ lees ademt de geur en de sfeer van het platteland die ik in die andere boeken ook terugvind.

Perspectief
In ‘Wilgeneiland’ lezen we over vier mensen die elkaar wel raken, maar als eilandjes langs elkaar heen drijven. Want eenzaam blijven ze, ook in hun ontmoetingen. Gelukkig helpt de auteur ons door de delen van het boek waarin vooral zíj spreken duidelijk te markeren met het perspectief én met een jaartal. Bij de opening van het boek maken we kort kennis met Aalt. Het jaartal is 1978. Hij is een zonderling, teruggetrokken levend op zijn woonboot in een veenplas, De Zwarte Poel. Aalt is kunstschilder. Hij werkt alleen in zwart, wit en grijstinten of eigenlijk toch alléén in zwart. Om wat geld te verdienen verricht hij hier en daar wat timmerklusjes. Hij legt bv. een nieuwe vloer in de oude donkere stal van de rijke hereboer Arend Boekhorst. Daarnaast is er één belangrijke taak die Aalt op zich heeft genomen. Hij onderhoudt het uurwerk in de lokale kerktoren, een nauwkeurig werkje dat hij nooit zal overslaan. En Aalt heeft een hond, een Friese stabij, met de naam van een onheilsprofeet, Sefanja. Door de ogen van Aalt kijken we naar wat er gebeurt in het kleine dorp en de omgeving van De Zwarte Poel. Hij observeert vooral en draagt nauwelijks bij aan de handeling in het verhaal, behalve dat hij aan zijn eind komt bij een val in de klokkentoren van de kerk. Vanaf dan blijft het uurwerk steken op 16.45 uur.

Natan en Marie
Ook de dertienjarige Natan heeft geen heel actief aandeel in de handeling. De jongen betrekt in 1992 samen met zijn vader en moeder een van de woonboten in De Zwarte Poel. Natan is een dichter, een dromerige jongen die nauwelijks aansluiting vindt bij andere jongeren, behalve dan bij Marie, kleindochter van Arend. De vroegtijdig overleden moeder van Marie werd jaren geleden door de familie Boekhorst geadopteerd omdat Arend en zijn vrouw geen kinderen konden krijgen. Gedurende de meer dan 300 pagina’s van het boek is Marie de grote katalysator in het verhaal. Zij zorgt er al snel voor dat Natan een kijkje komt nemen in de stal van Arend. Daar staat een grote verzameling houten heiligenbeelden, bijeengebracht door de godsdienstfanatieke Arend, of is hij godsdienstwaanzinnig? Waarom heeft hij al die beelden verzameld? En waarom missen al die beelden tenminste een hand, een arm of zelfs een hoofd? Alles bij elkaar veroorzaakt dat je voelsprieten omhoog staan, dat je ook de kwajongensstreken van de plaatselijke jongeren verdacht vindt en dat je zelfs de naam van de hond van Aalt gaat opzoeken in Wikipedia.

Jezus
Het jeugdige perspectief van Natan en Marie krijgt meer diepte door de aanwezigheid van een vierde personage. Op de boot naast die van Natan woont een wat oudere acteur, Tom Healy (what’s in a name?) die maar één rol speelt: die van Jezus in talrijke opvoeringen van de musical Jesus Christ Superstar op allerlei plekken in heel Europa. Vanaf zijn woonboot ziet hij het gezin van Natan arriveren. Hij ziet ook hoe de jongen naar het wilgeneiland en naar de halfgezonken woonboot van Aalt aan de overkant probeert te zwemmen. Hoewel Tom heus een eigen aandeel in de handeling heeft zie ik hem, net als Aalt en Natan, vooral als een toeschouwer. Hij overdenkt wat er om hem heen gebeurt, en dat is eigenlijk heel weinig. Maar hij doet dat óók vanaf een opmerkelijke plek, hoog aan het kruis tijdens de musicaluitvoeringen. Op die plek van eenzaamheid realiseert hij zich dat hij weliswaar goed in de gaten heeft wát er allemaal speelt, maar dat hij altijd een buitenstaander zal blijven in Oud-Zweiland. In tegenstelling tot de zoon van God overleeft Tom zijn kruisiging telkens weer om terug te keren naar zijn woonboot en de stilte van de plas.

Verlangen
Alle vier de personages, observeerder dan wel katalysator, hebben iets tragisch. Ze zijn allen eenzaam en hunkeren naar een leven waarin ze écht iets kunnen bereiken. Aalt die in Oud-Zweiland nooit geaccepteerd zal worden verliest zich in oud-testamentische teksten van Sefanja. Wat gebeurde er echt in die toren? Zal Natan ooit een echte dichter worden? Zal Marie familiegeluk vinden? En vindt Tom ooit levensvervulling in het naspelen van een ander, ook al is die ander Jezus? Voor de lezer blijven er aan het eind een aantal vragen onbeantwoord, maar is het noodzakelijk om die beantwoord te krijgen? De auteur had deze vragen van de lezer, die eigenlijk de vragen van de personages zijn, gemakkelijk kunnen beantwoorden, maar laat ons bewust in het ongewisse. En dat past ook wel bij de diepe donkerte van De Zwarte Poel.

Overtuigend
Met ‘Wilgeneiland’ schreef Gerwin van der Werf dat geschikt is voor een breed publiek. Het is tegelijk rijk aan symboliek én aan handeling. Het boek staat bol van de verwijzingen naar de Bijbel (check alle namen in het boek!) en geeft ruim baan aan de kunsten. Met royale streken creëert van der Werf een mysterieuze plek en een duister verhaal. Gelukkig doet hij dat met een mooie taal voor zowel meer ervaren lezers als voor jongere lezers vanaf een jaar of vijftien. ‘Wilgeneiland’ heeft dan ook de eigenheid en de beleving die jongeren zoeken in verhalen die overtuigen.