Een pijnlijk actuele roman

Brallende meutes, stenen door ruiten, ophitserij door de politiek leider, intimidatie, geweld, wegkomen met overtredingen van de wet en abject nationalisme, nee het gaat hier niet over het huidige Nederland maar over de opkomst van het nationaalsocialisme in Duitsland in de jaren dertig. Al deze elementen maken duidelijk dat De erven Opperman nog steeds weinig aan actualiteit heef ingeboet.

Auteur Lion Feuchtwanger (1884-1958) schreef De erven Oppermann in de beginjaren van het nationaalsocialisme, het werd gepubliceerd in 1933. Met zijn vorige roman Succes (1930) had hij de nationaalsocialisten al tegen zich ingenomen en toen Hitler in 1933 de macht greep bleek Feuchtwanger op een lijst met ongewenste personen te staan. Hij was op dat moment in de Verenigde Staten voor een tournee en besloot niet naar Duitsland terug te keren.

De erven Oppermann bestaat uit drie delen. Het eerste deel ‘Verleden’ begint met een uitspraak van Goethe: "De mensen koesteren vrees voor het verstand, waren zij wijs, dan zouden zij de domheid vrezen." Dit is een belangrijk thema in het boek. En met dit thema behoudt het zijn actualiteit: "Het is juist de kracht van deze partij dat zij het verstand afwijst en inspeelt op de gevoelens...Hun leider moet je niet onderschatten." De domheid van de massa is de doorslaggevende factor in de politiek geworden.

Het verhaal komt langzaam op gang met een trage introductie van de familieleden Oppermann en hun omgeving, waarvan de broers Gustav en Martin hun geld verdienen in de meubelhandel. Gustav is de oudste en regeert op afstand, de dagelijkse leiding van het meubelbedrijf is in handen van broer Martin. Een derde broer, Edgar, is een succesvol arts die werkt aan een nieuwe behandelmethode tegen kanker. Net zo subtiel als de introductie van de hoofdrolspelers wordt het dagelijkse leven stapje voor stapje vergiftigd door het handelen van de nationaalsocialisten. Het biedt de joden en andere slachtoffers de mogelijkheid het te nuanceren, het tegen beter weten in toch niet te serieus te nemen.

Zelfs aan het begin van het tweede en sterkste deel van het boek, ‘Heden’, waarin Hitler de macht heeft gegrepen, steekt de familie nog de kop in het zand. Het is dan ook niet het verstand maar relatief kleine praktische zaken die de ogen van de hoofdrolspelers openen. De tijd van ontkenning is voorbij. Eindelijk ziet men in dat de beschaving wordt bedreigd door een stel barbaren. Bladzij na bladzij, steeds zijn er signalen en incidenten die de toenemende invloed van de nazi’s op elk terrein in de maatschappij laten voelen. De Oppermanns proberen te redden wat er nog te redden valt.

De titel van het derde deel, ‘Hoe het verder ging’, verraadt eigenlijk al dat dit niet het sterkste onderdeel is. Gustav zoekt vanuit het buitenland een nieuw levensdoel en vindt die in de rol van waarnemer: "Slechts die waarneemt heeft geweten." Gustav kijkt uit naar feiten, registreert en documenteert die voor het nageslacht. De opeenstapeling van gebeurtenissen is een beetje te veel en een breuk met de rustige opbouw van de eerste twee delen.

Feuchtwanger heeft De erven Oppermann met een vooruitziende blik geschreven en waarschuwt nadrukkelijk om niet weg te kijken van het kwade. Een waarschuwing die actueel blijft in deze tijd van opnieuw opkomend nationalisme in delen van Europa.