Ken je verleden

Iets ter grootte van het universum vormt samen met het eerder verschenen Vissen hebben geen voeten een tweeluik. Dit tweede boek grijpt bij herhaling terug op gebeurtenissen uit het eerste deel en het is daarom aan te raden de boeken in de juiste volgorde te lezen. In beide romans zijn de hoofdrollen weggelegd voor Ari en zijn anonieme vriend die als verteller optreedt.

Aan de hand van verhalen over verschillende generaties van de familie van Ari schetst de verteller geen vrolijk beeld van IJsland, waar het leven zeker geen groot feest is. "Uiteindelijk sterft iedereen, de nacht neemt het over van de dag, alles verdwijnt."

In het eerste deel van het tweeluik zijn de contouren van het familieverhaal uitgebreid getekend en dat biedt Jón Kalman Stefánsson de mogelijkheid zich regelmatig te beperken tot korte verhaaltjes en gedachtenkronkels.

Somberheid is troef, de Keflavikers zijn de dingen vaak beu, veel is verdwenen, "er bleef weinig over behalve de werkloosheid en de drie windrichtingen: de wind, de lava en de eeuwigheid." Het familieverhaal wordt fragmentarisch verteld, langzaam en verbrokkeld en verspringt van locatie en heen en weer in de tijd. Vloeiend is de verhaallijn zeker niet, maar in gedachtenspinsels van maar een paar prachtige zinnen wordt veel neergezet waarbij je zelf ook even inhoudt om het geheel tot je door te laten dringen. En verder gaat het weer. De dood heerst en God en Jezus hebben afgedaan ("Twee blinde kippen"); liefde en verbroken relaties, overspel, sexueel geweld en het weglopen en niet met elkaar praten. Troost en vermaak worden gezocht in de alcohol en steeds meer in muziek.

Net als je je begint af te vragen waar al die fragmenten naar toe gaan komen de verhaallijnen samen in de geweldige finale van het tweeluik, waar de losse draadjes aan elkaar worden geknoopt, soms nog triester en ontroerender dan eerder in het boek.

Iets ter grootte van het universum is veel meer dan een familiegeschiedenis. Het gaat in op de economische en politieke spelregels die een grote claim leggen op het alledaagse leven van de inwoners van IJsland, zoals het verdwijnen van de visserij en de Amerikaanse troepenmacht die beide voor inkomsten en cultuur zorgden. In het verhaal zit ook de verloren strijd van de poëzie gesloten, talentvolle dichters leggen de pen neer, al dan niet gedwongen door de omgeving, "niemand houdt zich met poëzie bezig, behalve degene die ons nieuwe ogen wil geven." Maar "mooie woorden zijn niets waard als ze ons niet meer mens maken."

Jón Kalman Stefánsson heeft met Iets ter grootte van het universum een mooie afsluiting van het tweeluik opgeleverd, waarbij hij het belang van je geschiedenis benadrukt: "Wie zijn verleden niet kent of het niet wil aanvaarden, zal zichzelf in de toekomst verliezen." Opnieuw weet Stefánsson in zijn geheel eigen stijl met prachtige poëtische zinnen, soms maar van een paar woorden, te overtuigen, je te raken en tot nadenken aan te zetten. Dat maakt Iets ter grootte van het universum een rijk boek.