Vrijheid in verbondenheid als basis van gezag

Het werk van Brinkgreve is moeilijk onder een enkele noemer te plaatsen. Haar studies en publicaties richten zich sterk op onderwerpen als het gezin en gender-rollen, maar bijvoorbeeld ook op emoties, het zelf in de sociale context en de rol van taal en verhalen. In haar benadering is nadrukkelijk aandacht voor het samenspel tussen het individuele en het structurele, tussen microniveau en macroniveau. In deze publicatie is dat ook duidelijk zichtbaar.

"In het proces van schrijven weerspiegelde zich het thema van dit boek: het zoeken naar een goede structuur, en de behoefte aan vrijheid en ruimte."

Haar lezerspubliek zoekt zij in een breder verband dan louter haar vakgenoten. Ook voor de geïnteresseerde leek is het zeer leesbaar. Een van de redenen daarvoor is dat zij de lezer deelgenoot maakt van de ontwikkeling van haar denken. Het is daarmee absoluut geen droge wetenschap, laat staan van het soort van eindeloze opsommingen van getallen, tabellen en ander empirisch materiaal. Maar voor de lezer die wel bekend is met sociaal-wetenschappelijke concepten en theorieën valt wel degelijk de wetenschappelijke basis te herkennen. Een zeldzaam punt van kritiek is wel dat er naar mijn smaak wat al te veel uitweidingen zijn van persoonlijke anekdotes en verhalen. Overigens laat de auteur haar lezers in die situaties zeer nabij komen, wat het geheel dan wel weer een sfeer van vertrouwen geeft.

"Gezag werkt verhuld en omfloerst, en is daarmee ongrijpbaar geworden. Maar daarnaast bestaat er, tegelijkertijd, een sterk verlangen naar gezag."

Gebruik makend van beelden uit de kunst en inzichten uit andere vakgebieden, zoals de architectuur, filosofie en de psychiatrie, presenteert de socioloog een rijke en veelzijdige analyse en legt overtuigend de vinger op de gevoelige plek. Gezag is met de hang naar vrijheid en zelfbepaling meer en meer een lelijk woord geworden. Het bestaat niet meer op de manier zoals gezag zich altijd liet kennen. Het is veranderd van een bijkans vanzelfsprekende toegeschreven eigenschap naar iets dat verdiend moet worden. Deze ontwikkeling lijkt niemand te sparen. Zelfs artsen en andere professionals worden niet meer op voorhand vertrouwd op basis van hun expertise. Fouten worden breed uitgemeten en moedwillig onprofessioneel gedrag slaat de fundamenten van het gezag aan stukken. Dat beperkt zich niet tot de medische professie, maar bestaat net zo goed daarbuiten, zoals in de geestelijkheid, wetenschap en andere sectoren. Het is verleidelijk om te spreken over falende instituties, een systeemcrisis.

Een andere factor van belang is het verlies aan houvast, onderdeel zijn van een groter geheel dat het bestaan inhoud, zin en een normatief kader geeft. Dat is op verschillende plaatsen aan te wijzen, bijvoorbeeld het gezin, op school, op het werk. Op een andere schaal is dat bijvoorbeeld een kerkgemeenschap, of de economie. Vrijheid en zelfbepaling hebben goede dingen met zich meegebracht, maar een onwelgevallig bijkomend effect daarvan is dat de overkoepelende structuur daarvan veel schade heeft opgelopen. De weerslag die dat heeft op individuen komt bijvoorbeeld tot uiting in het gevoel van persoonlijk falen, niet mee kunnen door eigen schuld, onvermogen of onmacht. Daarmee is het een voedingsbodem voor populistische leiders.

"Idealen kunnen bovenmenselijk goed (religie), buitenaards mooi (kunst) en eeuwig waar (wetenschap) zijn, maar alleen een vitaal ideaal overstemt ontbindende krachten in de aardse bedrijvigheid."

Brinkgreve komt langs verschillende wegen, inspirerende gesprekken en verbindende verhalen uiteindelijk tot het inzicht “dat mensen pas in de veiligheid van de verbondenheid ruimte durven nemen. Het is bij nader inzien geen tegenstelling: het eerste maakt het tweede mogelijk. Zonder structuur en inbedding raken mensen de richting kwijt, raken ze los, ontregeld, vanbuiten en vanbinnen. […] Steeds de dynamiek van verlangen naar vrijheid en ruimte, en aan de andere kant de behoefte aan houvast, aan inbedding.”

"Het tegendeel van dwang is niet vrijheid, maar verbondenheid."

Het toont maar weer eens aan dat tot het uiterste opgerekte vrijheid en zelfbepaling een illusie is. Aan de andere kant leidt een beklemmende structuur ook tot onbehagen. Het zal met behulp van aansprekende en verbindende verhalen aan moeten komen op het vinden van evenwicht tussen vrijheid en structuur.