Islamitische vleugels

Zichtbare grenzen en onzichtbare vleugels. Met 'Het Verboden Dakterras' (1994) schreef Fatima Mernissi nostalgisch gekleurde memoires over haar eigen jeugd in een Marokkaanse harem. Geen oriëntalistische of hypergeseksualiseerde haremfantasieën, maar een liefdevolle terugblik op een problematische samenlevingsvorm, die toen al begon af te brokkelen. Het Marokko in de jaren veertig was een turbulente plek tussen koloniale machtsverschuivingen, een eigen vrijheidsstrijd en de mondiale gevolgen van de Tweede Wereldoorlog. Maar voor de negenjarige Fatima bleef haar duidelijk begrensde leventje voorspelbaar en overzichtelijk. Het was overduidelijk wat er wel en niet mocht in een veilige omgeving die volledig werd gerund door vrouwen. Misschien ging er zelfs een zeker plezier uit van kleine verzetsdaden. Stiekem de radio aanzetten voor de smartelijke liederen van Oum Kaltoum of de gracieuze klanken van Asmahan. Of de levensgevaarlijke capriolen om op dat verboden dakterras te klimmen voor een totaaloverzicht van het haremterrein.

Fatima Mernissi beschrijft in geuren en kleuren hoe de vrouwen in de harem met elkaar een eigen gemeenschap vormen. Hoe hun verbeelding verder reikt dan de begrenzingen die door tradities en conservatieve krachten worden opgelegd. Hun alledaagse rituelen (afwassen, schoonheidsrituelen, wassingen) als manieren om ongegeneerd uitdrukking te geven aan hun vrouwelijkheid. Maar in dat kleine universum spelen muziek, dans en toneel óók een belangrijke rol om zelfexpressie te kunnen uiten. Of zoals Mernissi veel anekdotes wijdt aan de knullige (maar oprechte!) toneelvoorstellingen waarin de haremvrouwen manieren vinden om zich de grote verhalen toe te eigenen. Het is niet zonder reden dat Sjeherazade uit 'Duizend-en-een-nacht' (450) het meest iconische literatuurpersonage is uit de Oosterse literatuur. Tussen de regels betoogt Mernissi dat zulke vrouwelijke perspectieven inherent verbonden zijn aan zowel de islam, geschiedvertellingen als Oosterse kunst & literatuur.

Islamkritiek verwordt vaak tot zo'n platte en vijandige bedoening. Met weinig oog voor de geleefde ervaringen van moslims en de tegenstrijdigheden/complexiteiten in hun geloofsbeleving. Bijna alsof iemand alleen een identiteit kan hebben als men zich volledig afkeert van de islam en onvoorwaardelijk kiest voor westerse waarden. Een individu kun je alleen zijn vanuit westerse maatstaven - je bent immers voor ons of tegen ons. Het heeft me geraakt hoe teder Fatima Mernissi in 'Het Verboden Dakterras' (1994) schrijft over de analfabete moslima's die haar denken hebben gevormd. Hoe zij haar eigen wortels en identiteit heeft gevonden in hun overleveringen, maar er tegelijkertijd kracht heeft geput voor haar eigen emancipatiestrijd. Hoe zij op een intellectueel niveau heeft leren denken over de belangrijke rol die vrouwen altijd hebben gehad in de islam, zoals ze betoogt in ander werk.

De Rotterdamse burgemeester Ahmed Aboutaleb had het in een uitzending van Zomergasten (2015) eens over de zachte krachten die verandering kunnen bewerkstelligen. Hij gebruikte daarvoor de metafoor van water als enige natuurkracht met het vermogen om steen uit te hollen. Langzaam druppelend, zonder dat je per se doorhebt dat het slijtageproces in werking is getreden. Tijdens het lezen van 'Het Verboden Dakterras' (1994) snapte ik eindelijk wat Aboutaleb hiermee heeft bedoeld. Het is simpelweg niet waar dat vrouwen in de islamitische wereld nooit een stem hebben gehad. Verschillende emancipatiebewegingen hebben in korte tijd al zoveel bereikt. Met vallen en opstaan, dat wel. Het loont om niet nederig te buigen voor tradities, maar om de eigen plek toe te eigenen en verzet te plegen waar nodig. Verandering komt alleen van binnenuit.