Schuldig slachtoffer

Schuldgevoel over een gestolen leven. In 'Kanada' (2017) keert een vroegere astrofysicus uit Auschwitz terug naar zijn eigen woning in Hongarije. Tussen de ruïnes van kapot gebombardeerde straatblokken blijkt zijn eigen appartement op miraculeuze wijze de oorlog te hebben overleefd. Bijna tot zijn spijt, want de tijd in het concentratiekamp heeft hem geestelijk en lichamelijk uitgeput. Een iets te enthousiaste buurman ziet de kampoverlevende verschijnen en biedt hem meteen aan om zijn leven terug in de goede richting te krijgen. Schouders eronder. Verder. Met optimisme naar de toekomst. Eenmaal terug in zijn oude appartement komt echter de jongere vrouw van de Buurman net uit zijn badkamer geslopen. Duidelijk geschrokken om zijn terugkomst. Overal in het uitgeleefde appartement zijn nog sporen te vinden van tijdelijke bewoners die de plek in zijn afwezigheid hebben gebruikt. Zelfs het meubilair is gestolen, vervangen of weggedaan. Alleen een oude telescoop herinnert hem nog aan zijn leven voor Auschwitz.

Maar de telescoop staat niet langer op de sterren gericht. De naamloze kampoverlevende trekt zich terug in zijn appartement om vat te krijgen op zijn eigen trauma. Hij heeft geen ruimte meer in zijn geest om te accepteren wie hij was of wat hij nog kan worden, maar de tijd kruipt voort alsof hij alleen nog maar gebeurtenissen kan waarnemen als een buitenstaander. Bij leven doodverklaard en compleet gestript van zijn eigen identiteit. Sporadisch komen de herinneringen terug aan de mishandelingen en de mensonwaardige leefomstandigheden. De ziektes en de moorden. Maar de pijnlijkste realisatie is dat juist zijn intelligentie maakte dat hij door de nazi's werd ingezet als taxateur van waardevolle objecten. Of zoals de kampoverlevende met rekenkundige exactheid moest onderzoeken wat er nog te verdienen viel aan juwelen, sieraden, brillen, kledingstukken en zelfs gouden tanden. Wat is er nog van een mens over als hij gekneed is tot een willoos instrument in een vernietigingskamp?!

Ondertussen trekt de Hongaarse geschiedenis aan zijn raam voorbij. De ruïnes worden weer opgebouwd. Hongersnood en armoede. De Russen vallen Hongarije binnen. Ze lijken verslagen door Hongaarse nationalisten. Toch niet helemaal. Opnieuw oorlogstaferelen en geweldsdaden in het straatbeeld. Alles is in beweging, maar toch komt 't steeds weer terug op hetzelfde punt. De kampoverlevende zelf zet geen stap meer buiten de deur van zijn appartement, tot grote ergernis van de Buurman die af en toe zijn vrouw stuurt om eten te brengen of om de poepemmer te legen. In zijn mensonterende leefomgeving heeft de ex-intellectueel inmiddels zijn oude studieboeken verbrand en het enige waar hij zich aan vastklampt is één pagina van de astroloog/theoloog Johannes Schneider (1728-1778). Deze denker hield vast aan het archaïsche principe van het geocentrisme (het hele universum draait om de aarde) terwijl het heliocentrisme (de aarde draait om de zon) al gangbaar was in het wetenschappelijke discours.

'Kanada' (2017) van Juan Gómez Bárcena doet wat denken aan 'Slaughterhouse-Five' (1969) van Kurt Vonnegut. In die klassieke traumaverwerkingsroman raakt het personage Billy Pilgrim 'unstuck in time' als zijn beschadigde brein niet meer een alledaags ritme volgt. Een buitenaards wezen helpt hem om vat te krijgen op deze vervreemdende conditie. Net als Vonnegut schetst Bárcena iemand die door een oorlogstrauma is losgekoppeld van zijn tijdsbesef en via een pseudowetenschappelijke invalshoek betekenis probeert te vinden. Stilistisch gaat Bárcena nog een stapje verder door de afstandelijke manier waarop zijn verteller consequent over zichzelf spreekt in de jij-vorm. Als iemand die zo is losgekoppeld van zijn eigen 'ik' dat hij zichzelf alleen nog in de derde persoon kan zien. Zichzelf beschouwend als een kille observator: verwijtend en beschuldigend. Deze volstrekt onsentimentele opzet is even wennen, maar het werkt wel als je je beseft hoe pijnlijk dit verknipte zelfbeeld eigenlijk is.

Zoals de zichzelf pijnigende verteller in 'Kanada' (2017) is losgekoppeld van zichzelf, zo houdt hij ook een afstand tot andere mensen. Eigenlijk de enige personen die dichtbij komen zijn de overdreven weldadige buurman en zijn schuchtere vrouw. Zij komen immers om eten te brengen of om de po te legen. Toch ziet een oplettende lezer al vanaf het begin dat hun ogenschijnlijke goedheid meer gedreven wordt door eigenbelang of zelfs schuldbesef. De tijd verstrijkt en de Buurman wordt steeds ongeduldiger om de inertie van de kampoverlevende. Nu wordt het zoetjesaan tijd om verder te gaan, heus. Maar er komt een oplossing als de Buurman besluit om andere kamers onder te verhuren aan derden. Zelf verdient hij er goed geld aan. De getraumatiseerde man is toch teveel bezig met zichzelf om erom te kunnen malen. Misschien dat de grootste tragiek van 'Kanada' (2017) is dat deze overlever zichzelf blijft straffen voor een schuldvraag die zo overduidelijk bij anderen ligt.

Juan Gómez Bárcena weet met 'Kanada' (2017) die precaire balans te vinden tussen literaire speelsheid tegenover zo'n loodzwaar onderwerp als Auschwitz. Licht genoeg om het als lezer te kunnen verdragen, maar respectvol naar de zwaarte van de historische werkelijkheid. Hij maakt de complexe schuldvraag van één getraumatiseerd individu óók tot een intrigerende schets van de parallellen tussen verschillende ideologieën. Of zoals de kampoverlevende vanuit zijn eigen Holocausttrauma ziet hoe het opkomende Stalinisme opnieuw mensen stript van hun individualiteit. En altijd weer tonen verraders en profiteurs zich bereidwillig om onmenselijke systemen van dienst te zijn.