Wees worden

Een nederige zoon ziet zichzelf wees worden. In het autobiografische 'Yemma' (2008) beschrijft Tahar Ben Jelloun de laatste levensfase van zijn dementerende moeder. Hoe zij de grip verliest op haar eigen realiteit en niet altijd meer begrijpt waar ze is of wie ze voor zich heeft. Herinneringen verglijden in koortsige fantasieën. Vernederende lichamelijke klachten krijgen steeds meer de overhand. Haar zachtaardige karakter slaat om in paranoïde en wantrouwen naar huishoudster Keltoum, die zelf steeds meer lijdt onder de ondankbare zorgtaak. Het wordt voor buitenstaanders steeds moeilijker om de logica van moeders' warrige verhalen te begrijpen. Spaarzame momenten van luciditeit komen op onverwachte momenten. Als ultieme vernedering begint haar spraakvermogen af te brokkelen en is zelfs niet meer in staat om haar meest basale behoeftes kenbaar te maken.

Het centrale dilemma in 'Yemma' (2008) is de vraag welke rol Tahar Ben Jelloun zelf heeft in het aftakelingsproces van zijn moeder. Aan de ene kant schrijft de Marokkaanse cultuur voor dat kinderen kosten noch moeite sparen om hun yemma (moeder) bij te staan in deze tijd, maar aan de andere kant wordt het land inmiddels ook beïnvloed door individualistische tendensen. Andere familieleden wonen te ver weg om de zorgtaken op te pakken of vinden haar aftakeling te confronterend om te aanschouwen. Met als gevolg dat huishoudster Keltoum wordt overvraagd om constant tijd door te brengen met hun eenzame moeder. Het voornaamste waar de aftakelende moeder op hoopt is dat al haar kinderen aanwezig zijn op het moment van sterven en dat haar huis netjes achterblijft na haar verscheiden. Maar de ik-verteller ziet met lede ogen aan dat zelfs deze 'simpele' verzoeken niet meer vanzelfsprekend zijn in de moderne tijd.

Het werkt niet helemaal hoe Ben Jelloun het fragmentarische denken van alzheimer probeert te vertalen naar een literaire roman. Voor mij is 'Yemma' (2008) het sterkst in de hartverscheurende dialogen tussen een moeder die verdwaalt in haar eigen geheugenspinsels en een zoon die haarscherp ziet wat hij zelf aan het verliezen is. Als een soort stream of conciousness waarin moeder en zoon één worden in de gedeelde eenzaamheid van aftakeling. Helaas zijn het steeds pareltjes in een ietwat rommelige roman met onnodig veel herhaling. Zo kan ik weinig met de verschillende familieleden die steeds worden genoemd, of met de ietwat geforceerde terzijdes waarin Ben Jelloun zich verwondert over hoe Franse vriend Roland zich verhoudt tot zijn 91-jarige moeder. Op momenten komt 'Yemma' (2008) snoeihard binnen als een tedere en liefdevolle ode aan een moeder, maar literair had het evenwichtiger gekund.