Zo verfijnd en elegant als een stukje muziek

Julie Otsuka, een in Amerika geboren auteur van Japanse ouders, is vooral bekend als schrijfster van historische romans over Japanse Amerikanen. Haar werk is bekroond met diverse literaire prijzen. Haar laatste roman, De zwemmers, is een intrigerend, origineel verhaal over een dementerende vrouw en het langzame onafwendbare proces waarin ze zichzelf geleidelijk verliest.

Het boek kent een bijzondere opbouw van een vijftal hoofdstukken waarvan de eerste twee over een vaste groepje bejaarde zwemmers gaan en de laatste drie, telkens vanuit een ander perspectief, het proces van de dementie volgen van het hoofdpersonage Alice, het verpleeghuis waarin ze haar laatste dagen slijt en haar dochter.

Een min of meer vast groepje bejaarde zwemmers treft elkaar in een ondergronds zwembad. Veilig baantjes trekken in een grotachtige ruimte waarin het zwembad zich bevindt, is voor iedereen van de groep een manier om zich volledig te ontspannen en de dagelijkse realiteit te ontvluchten. Iedereen houdt zich aan ongeschreven regels, vaste rituelen, wie in welke baan zwemt en hoe lang. In zeer zorgvuldig, afgemeten en zuinige taal licht de verteller in de eerste persoon meervoud de routine toe van de zwemmers met al hun eigenaardigheden. De lezer heeft absoluut geen idee waar het verhaal naar toe gaat, het lijkt af en toe een journalistiek, strak verslag van de gebeurtenissen. Alice, naar later blijkt de hoofdpersonage, wordt in de eerste twee hoofdstukken slechts zijdelings en in een paar zinnen geschetst, toch weet de aandachtige lezer dat zij lijdt aan beginnende dementie.

Uit het niets verschijnt op de bodem van het zwembad een scheur wat voor een enorme consternatie zorgt tussen de zwemmers. De scheur breidt zich langzaam doch gestaag uit. Wat symboliseert deze scheur met haar niet nader benoemde dreiging? Staat zij voor het verval van de maatschappij, voor het afbrokkelen van waarden en zekerheden, voor het naderende einde? Of is de scheur het symbool van verdwijnend geheugen, steeds grotere donkerte dat zich van binnenuit verspreidt om alles wat vroeger een persoonlijkheid heeft gevormd te verzwelgen? De lezer mag het zelf beslissen, Otsuka reikt slechtst een mild leidende hand aan.

Na de twee eerste hoofdstukken verandert Otsuka van perspectief en wordt het verhaal opeens verder verteld in tweede persoon enkelvoud. Alice, een dementerende vrouw, bevindt zich nog aan het begin van de vreselijke ziekte die haar uiteindelijk zal doen verdwijnen. Ze weet nog de meeste dingen uit haar verleden, al beginnen de dagelijkse feitjes en wetenswaardigheden langzaam uit haar hoofd te verdwijnen. Otsuka laat door haar precieze formulering, soms een feitelijke opsomming, de gruwel van het verdwijnend besef over betekenis van de dingen juist heel hard aankomen. Maar de ziekte vordert en er bestaat niet zoiets als een happy end. Alhoewel, misschien is het verlies van alle herinneringen en betekenis een soort van bevrijding.

'[...] en met elke verdwenen herinnering voelt u zich lichter. Binnenkort bent u compleet leeg, een vacuüm. En voor het eerst van uw leven zult u vrij zijn. U zult de toestand hebben bereikt waarnaar mindful-mediteerders over de hele leven streven. U zult compleet "in het nu" zijn.'

De zwemmers is een boek dat de lezer heel diep in afgrijzen, angst en verlies mee kan trekken. Het hoofdstuk waarin een soort reglement wordt toegelicht van het verpleeghuis waar Alice uiteindelijk geplaatst wordt, is geschreven met een luchtige, ironische pen en juist daarom ontzettend aangrijpend en beangstigend.

Julie Otsuka schrijft met een elegante precisie, in zinnen die net zo fijn getuned zijn als een stukje prachtige muziek. Een groot compliment voor de vertaalster Lucie Schaap voor het fenomenaal overbrengen van deze rust en precisie naar de Nederlandse taal. De zwemmers is een innoverend, ongewoon en verontrustend boek die de lezer onmogelijk onberoerd kan laten. En laat dat nou precies het effect zijn wat men van de echte literatuur verwacht.