Het draait niet om Beowulf, alleen om Tolkien

Met deze regels begint het titelloze gedicht dat nu bekend staat als ‘de Beowulf,’ over de vroegmiddeleeuwse Scandinavische held die monsters en draken verslaat. Deze regels zijn wereldberoemd geworden, omdat het gedicht is opgeschreven in Engeland, in de taal West-Saxon. Het is daarmee één van de oudste overblijfselen uit de Engelse literatuurgeschiedenis. Jammer dus dat deze regels niet terugkomen in dit boek - deze nieuwe uitgave bevat alleen vertalingen. Twee verschillende zelfs.

De Beowulf is historisch én taalkundig gezien interessant, maar het is ook gewoon een spannend verhaal. Het epos is daardoor voer geworden voor generaties filologen (taalhistorici). Eén daarvan was professor John Ronald Reuel Tolkien van de universiteit van Oxford. Hij gaf hoorcolleges over, onder andere, de Beowulf – en hij schiep tussendoor een vrijwel ongeëvenaarde fantasywereld.

Dat laatste is natuurlijk de belangrijkste reden waarom deze Nederlandse vertaling van, eh, zijn vertaling is verschenen. Erg zonde: het is absoluut niet logisch dat er zo veel nadruk wordt gelegd op Tolkien als auteur van deze Beowulfvertaling. Voor de vertaling is gekozen voor een bizarre aanpak. De Nederlandse editie is tweehonderd pagina’s dikker dan de Engelse uitgave van dit boek: er is namelijk voor gekozen om Tolkiens Engelstalige tekst op de linkerpagina weer te geven, en de Nederlandse vertaling van Renée Vink rechts. En het originele gedicht in het West Saxon? Staat niet in dit boek.

Dit leidt ertoe dat Tolkiens vertaling hier behandeld wordt als een meesterwerk uit een vergane tijd. Er bestaan parallelvertalingen van werken in het Oudgrieks, Latijn en West Saxon omdat deze talen zijn uitgestorven en je ze niet meer vloeiend kunt leren spreken. Een parallelvertaling met modern Engels is daarom erg ongebruikelijk. Wat dit echter nog vreemder maakt is de context van het boek: waarom krijgt de lezer hier een parallelvertaling van een vertaling?

Als klap op de vuurpijl maakt deze vorm pijnlijk duidelijk dat Vinks vertaling soms veel leesbaarder is dan die van Tolkien, en dat kun je als lezer iedere zin opnieuw vergelijken. Tolkiens vertaling is niet de beste Beowulfvertaling ooit: zijn versie leest houteriger en ouderwetser dan die van Vink. Een voorbeeld:

“He thought that he would sever, ere daylight came, dread slayer, for each one of these life from their flesh, since now such hope had chanced of feasting full. It was no longer doomed that he yet more might of the race of men devour beyond that night."

"Hij dacht dat hij, de vervaarlijke slachter, vóór het licht werd bij elk van hen de ziel van het lichaam zou scheiden, omdat hij nu mocht hopen zich vol te vreten. Het was niet langer voorbeschikt dat hij na die nacht nog iemand van het mensenras zou verslinden.”

Verrassend genoeg verschijnen aan het eind van het boek nóg twee vertalingen: Sellic Spell (Wondersproke), een meer sprookjesachtige bewerking van het Beowulfverhaal, en The Lay of Beowulf (Het lied van Beowulf), een rijmende vertaling die gezongen hoort te worden. Deze beide bewerkingen zijn veel beter dan zijn ‘officiële’ vertaling: in The Lay of Beowulf toont hij hetzelfde gevoel voor ritme als in de vele liedjes die hij in The Lord of the Rings verwerkte.

De rest van het zeshonderd pagina’s tellende boek is gevuld met aanvullend werk over Beowulf, van uitgebreid commentaar voorzien en bewerkt door zijn zoon Christopher. Na de inleiding en de Beowulfvertaling zelf volgt een ‘Commentaar bij de vertaling’ van meer dan tweehonderd pagina’s – en dit is nog maar een selectie van het commentaar dat Tolkien tijdens zijn leven over de Beowulf produceerde. Voor degenen die geïnteresseerd zijn in de Beowulf zelf, en in de taalkundige en historische context, is dit deel, gebaseerd op Tolkiens hoorcolleges, fascinerend. Afgaand op de informatie die Christopher Tolkien de lezer geeft, is dit ook het publiek dat JRR in gedachten had. Dit maakt de manier waarop Tolkien wordt verheerlijkt in een parallelvertaling gênant en overbodig.