Tolkiens andere antiheld

Boer Gilles van Ham is wat ze in de literaire wereld een crossover novel noemen: een kinderboek waar volwassenen net zo veel plezier aan beleven. Het is één van de minder bekende, maar daarom niet minder amusante, korte werken van J.R.R. Tolkien, dat hij oorspronkelijk verzon om de tijd te doden toen hij op een dag met zijn gezin moest schuilen voor een hoosbui tijdens een picknick. Toen hij gevraagd werd om een essay over sprookjes te presenteren aan zijn collega’s, besloot hij in plaats daarvan dit verhaaltje te herschrijven, één van zijn weinige verhalen die zich niet in Midden-Aarde afspelen. Dit was het grote talent van Tolkien, een talent dat zijn beste vriend C.S. Lewis met zijn Narnia-verhalen niet wist na te doen: Tolkien kon een boek schrijven dat half voor kinderen en half voor professoren geschreven is, en waar beiden evenveel plezier aan beleven.

Deze uitgave van Boer Gilles, een vertaling van de bewerkte versie van Tolkienisten Christina Scull en Wayne G. Hammond, is zo’n crossover-versie. Net als De hobbit is Boer Gilles oorspronkelijk uitgegeven als een echt kinderboek, terwijl Tolkien het daar maar half mee eens was. Het verhaal zit namelijk vol verwijzingen, naar politiek en Britse geschiedenis, die kinderen niet herkennen. Veel volwassenen trouwens misschien ook niet helemaal, getuige de veertig pagina’s aan eindnoten. En toch is het verhaal zelf prachtig voor kinderen. Boer Gilles is een eenvoudige man die een domme reus uit zijn dorp Ham weet te verjagen met een goed gemikt schot uit zijn donderbus. Zijn hond Garm is hier zo blij mee dat hij het hele dorp op de hoogte stelt, en voor Gilles het weet is hij een held: hij krijgt zelfs een zwaard van de koning. Als er vervolgens melding wordt gemaakt dat de draak Chrysophylax onderweg is naar Ham, weet iedereen bij welke held ze moeten aankloppen – en Gilles heeft daar absoluut geen zin in. Helaas blijkt zijn zwaard gespecialiseerd te zijn in het doden van draken, en moet hij de confrontatie met Chrysophylax wel aangaan. Maar een boer kan goed onderhandelen…

Hoewel Tolkien zelf een vaardige illustrator was – hij had zelf het eerste omslag van De hobbit ontworpen – verzocht hij de tekenaar Pauline Baynes om dit boek rijkelijk te illustreren, omdat Boer Gilles anders niet lang genoeg zou zijn om als boek uit te kunnen geven. Scull en Hammond hebben daar nog een schepje bovenop gedaan, met een uitgebreide inleiding, dat lange notenapparaat, een bijlage met paginagrote illustraties, en, natuurlijk het beste van allemaal, meer werk van Tolkien: de eerste manuscriptversie van Boer Gilles en het vervolg waar hij ooit aan begonnen was. Hierdoor is deze nieuwe uitgave een flink boekje geworden, in een uitgave waar niets aan te verbeteren valt: 200 bladzijden dik, met stofomslag, en schutbladen in kleur. Boer Gilles is vaardig vertaald door Max Schuchart, en de rest van het boek door Renée Vink, die eerder een vertaling van Tolkiens Beowulf bezorgde die beter was dan zijn origineel. Voor de volwassen lezers zijn de toevoegingen stuk voor stuk interessant; als je het boek voorleest aan een kind, kan het notenapparaat ook wel eens handig zijn – wat bedoelt Tolkien ook alweer als hij het over ‘de feestdag van Sint-Michiel’ heeft?

Het is duidelijk dat Boer Gilles geen epos is zoals In de ban van de ring, of zelfs De hobbit, maar Tolkien-fans zullen zijn werk toch herkennen. Denk aan de hoofstukken die zich afspelen in de Gauw, waarin de luie held op weg wordt gedreven, geschreven met vaart en een intelligente humor. Dit is een verhaal om aan kinderen voor te lezen, omdat de volwassene die het boek leest er evenveel van zal genieten als het kind.

En stiekem is Chrysophylax een veel gavere naam voor een draak dan Smaug.