Tolkiens verraderlijke dichtkunst

Wie is Tom Bombadil? 'Hij is,' antwoordt zijn vrouw Goudbezie wanneer Frodo haar die vraag stelt in In de ban van de ring. Tom Bombadil is een ongrijpbaar, eeuwenoud wezen, onlosmakelijk verbonden met de mythen en sagen van Midden-Aarde, waar In de ban van de ring slechts een fractie van is. In die trilogie worden gedichten voorgedragen waarvan gezegd wordt dat ze uit ‘het Rode Boek’ komen, een bundel verzen uit de Gouw. Tolkien bracht in 1962 De avonturen van Tom Bombadil uit als een selectie gedichten uit dit ‘Rode Boek’. In werkelijkheid is de bundel een verzameling van grotendeels eerder gepubliceerde gedichten die hij herschreef om ze een Midden-Aards thema te geven. Afgelopen jaar is een nieuwe editie van De avonturen van Tom Bombadil, geïllustreerd door Pauline Baynes en voorzien van commentaar van Tolkienisten Christina Scull en Wayne G. Hammond, vertaald en uitgebracht in een prachtige kleine hardcoverversie.

Tolkien dicht in een stijl die verraderlijk simpel overkomt. Van de ingewikkelde geschiedenis van Midden-Aarde is weinig te bekennen in deze bundel: er is een gedicht over een kat, en één over een olifant (het weinig overtuigende idee is dat dit over een mûmak gaat, de vechtolifant uit De twee torens). In de gedichten over Tom Bombadil is Tom speels, vrolijk, kleurrijk, geschikt voor kinderen. De eerste twee gedichten, De avonturen van Tom Bombadil en Bombadil gaat uit varen, zijn geschreven in een simpel rijm: 'De oude Tom Bombadil was een vrolijk kwastje/zijn laarzen waren geel en knalblauw was zijn jasje'.

Maar natuurlijk zit er bij professor Tolkien meer achter. Net als Boer Gilles van Ham, een kinderverhaal dat hij voordroeg als academische lezing, is Tom Bombadil oorspronkelijk bedacht voor kinderen en daarna uitgewerkt voor professoren. De meeste gedichten in deze bundel waren oorspronkelijk gepubliceerd in tijdschriften voor academici. En hoewel de pakkende ritmes makkelijk te volgen zijn voor de lezer, heeft Tolkien hier bij veel gedichten hard aan gewerkt.

Tolkiens gedichten zijn muzikaal. Een aantal is ook werkelijk op muziek gezet, zoals Zwervend leven, dat onder de Engelse titel Errantry op Youtube gevonden kan worden: het volgt het ritme van het veel geparodieerde lied I am the Very Model of a Modern Major-General. Tolkien vond hiervoor een rijmschema uit dat zo ingewikkeld was dat hij het nooit meer zou doen: alle rijmende delen bestaan uit drie lettergrepen, en hij rijmde zowel zinsdelen halverwege de regel als aan het eind ervan. Voor de gedichten is de oorspronkelijke vertaling van Max Schuchart uit 1962 gebruikt, en in zijn vertaling werkt dit schema niet goed. De vertaling past slecht in het ritme en gebruikt ongrammaticale constructies waar Tolkien dat niet doet:

Winden van schepen diep belaân
riep hij aan om te dragen hem
over rivieren zeventien
die licht konden vertragen hem

(He called the winds of argosies
with cargoes in to carry him
across the rivers seventeen
that lay between to tarry him)

Is het onmogelijk om Tolkiens poëzie naar het Nederlands te vertalen? Vorig jaar verscheen de Nederlandse vertaling van Tolkiens Beowulf, waarin ook het gedicht Het lied van Beowulf voorkomt, en dat is prachtig vertaald door Renée Vink, die in deze bundel alleen het commentaar vertaalde.

Het boekje van driehonderd kleine pagina’s bestaat voor de helft uit de gedichten. De andere helft is het zeer complete commentaar van Scull en Hammond, dat door trouwe Tolkienfans zeer gewaardeerd worden, en waarin alle eerdere versies van de gedichten zijn toegevoegd. Het commentaar bij De man in de maan bleef te laat op is het nuttigst voor de Nederlandse lezer, omdat hier de achtergrond van het gedicht wordt gegeven, dat gebaseerd is op het Engelse kinderrijmpje Hey diddle diddle.

De gedichten lezen niet allemaal even vlot in de Nederlandse vertaling, maar ze zijn nog altijd vermakelijk. Wie genoot van de gedichten in In de ban van de ring moet eens naar deze bundel kijken, die ook nog eens erg mooi staat in de boekenkast.