Imitatielevens in fictieve werelden

‘De normale wereld is hoogst autoritair, en vreemde stoffen worden er stilletjes verwijderd. Met wie zich niet gedraagt zoals het hoort wordt afgerekend.’ 

De manier waarop in Japan eeuwenoude tradities samensmelten met moderniteit heeft een bevreemdend effect op Westerlingen. Personages met een hoek af vormen in de hedendaagse Japanse literatuur geen uitzondering, niet verwonderlijk als ze figureren in een disfunctionele samenleving, waarvan de karakteristieken tot in het absurde worden uitvergroot. Zo ook bij de ondertussen 40-jarige auteur Sayaka Murata, die in Japan sinds haar debuut in 2003 meerdere literaire prijzen in de wacht sleepte. Een artikel van de VPRO licht een tipje van de sluier op over niet in het Nederlands vertaald werk. In Satsujin shussan (2014) mogen vrouwen die tien kinderen baren een persoon naar keuze vermoorden en Shōmetsu sekai (2015) is een dystopie over een samenleving waarin voortplanting uitsluitend kunstmatig plaatsvindt. Seks tussen echtgenoten is er even verwerpelijk als incest. Konbini Ningen (2016) bewerkstelligt de internationale doorbraak en een Nederlandse vertaling als Buurtsupermens (2019). 

‘De moderne samenleving is een illusie. We leven in een wereld die nauwelijks verschilt van hoe het was in de Jomonperiode.’ 

We duiken in het hoofd van Keiko, een 36-jarige vrouw die al achttien jaar flexwerkt in een Konbini. Interessante noot: ook de auteur werkte jarenlang parttime in een dergelijke, typisch Japanse buurtsuper. 

‘Om in een buurtsuper je plaats te behouden moet je ‘winkelmedewerker’ worden, anders lukt het niet. Dat is simpel genoeg: je uniform aantrekken en je gedragen volgens de handleiding.’

Keiko voelt zich goed bij dit baantje van ‘laag allooi’, ze vertolkt de rol van winkelmedewerker glansrijk. De handleiding heeft voor haar geen geheimen, in tegenstelling tot de onbegrijpelijke handleiding van een ‘normaal’ bestaan. Ze heeft nooit iets gesnapt van de wereld en mensen om haar heen. Om dit te staven haalt ze anekdotes tevoorschijn uit haar kindertijd, gelegenheden waarbij ze de mist inging. Sindsdien houdt ze zich gedeisd, observeert haar omgeving en bootst wat ze ziet of hoort zo goed mogelijk na. Ze slaagt erin zich gepast te kleden en houdt gewenste antwoorden op standaardvragen paraat. Het lukt om verontwaardiging of blijdschap uit te stralen door houdingen, blikken, intonaties en zinnetjes van collega’s te imiteren. Keiko speelt het voor haar fictieve wezen ‘normaal mens’, precies zoals ze in de buurtsuper de rol van winkelmedewerker opneemt. 

Sayaka Murata veroordeelt het strakke keurslijf van een samenleving vol absurde sociale conventies door er een buitenstaander op los te laten. De clou van het simpele verhaal is dat de handleiding van een buurtsuper in zijn onveranderlijkheid niet wezenlijk verschilt van die van een normaal leven, waar ook alles wordt voorgekauwd (huwelijk, kinderen, geld verdienen). Alleen is die handleiding voor ‘normale’ mensen zó vanzelfsprekend dat ze geen uitleg behoeft. Voor Keiko dreigt de ontmaskering van haar zorgvuldig geconstrueerde identiteit zodra ze uit de buurtsupercocon stapt. De komst van Shiraha, een opstandige nieuwe winkelmedewerker, brengt haar vertrouwde routines in het gedrang.

Keiko’s prettig afwijkende gedachtekronkels wijzen op een stoornis. Ze gedraagt zich als een gevoelloze robot, niet in staat tot (ver)oordelen. Maar is dit bij ‘normale mensen’ die zich kritiekloos conformeren in hun mechanische levens anders?

‘Dus zo zit het. De handleiding is er allang. Hij heeft zich vastgezet in ieders hoofd en dus achten ze het onnodig alles nog een keer speciaal op te schrijven. Ik zie het nu ook in: de standaardvorm van een “normaal mens” is onveranderd sinds de Jomonperiode.’

Waarom laat de samenleving Keiko niet rustig gedijen achter het glas van haar buurtsuper? De auteur ramt de maatschappijkritiek er onverbiddelijk in, het wemelt van herhalingen. Bijna identieke uitspraken over de Jomonperiode en vreemde stoffen die verwijderd moeten worden volgen elkaar op. De schrijfstijl is kinderlijk en onder de oppervlakte sluimert kinky horror. Keiko’s psychopathische trekjes intrigeren, ze versterken de charme van dit vermakelijke kleinood. 

‘Ik snap steeds minder wat “de wereld” voor iets is. De wereld komt me zelfs voor als iets fictiefs.’