De teloorgang van de American Dream

Gary Shteyngart (1972) is een in de Sovjet-Unie geboren Joods-Amerikaanse auteur, die opgroeide in een buitenwijk van New York. Na enkele satirische romans en een autobiografie draagt hij met Onze vrienden zijn steentje bij aan het groeiend aanbod romans die zich afspelen tijdens de coronapandemie. Robert Neugarten verzorgde de Nederlandse vertaling.

Sasha Senderovsky is net als de schrijver een Amerikaanse auteur van middelbare leeftijd met Russisch-Joodse roots. Nu het publiek op zijn komische romans is uitgekeken, werkt hij aan een tv-script en roept de hulp in van een beroemde acteur om zijn carrière terug op de rails te krijgen. Voorjaar 2020 grijpt de pandemie wild om zich heen in New York en Sasha nodigt deze acteur plus vier goede vrienden uit om de lockdown samen te overbruggen in zijn bungalowpark op het platteland.

Zoals bij een toneelstuk worden de personages geïntroduceerd via een rolverdeling op de eerste pagina ('dramatis personae'). Het gaat om een bont gezelschap van hoogopgeleide, excentrieke buitenbeentjes. Masha, de echtgenote van Sasha, is psychiater. Ze behandelt belangeloos arme, getraumatiseerde Russische immigranten. De ironie is dat haar patiënten er vaak een extreemrechts, antisemitisch gedachtegoed op nahouden. Hun geadopteerde Aziatische dochtertje Natasha is geobsedeerd door K-pop. Drie gasten zijn eveneens tweede generatie-migranten, van Koreaanse en Indiase afkomst. Atypische Amerikanen, die complexe rugzakjes uit het verleden meedragen. Hun onderlinge dynamiek komt sterk uit de verf en de karakters krijgen vorm door speldenprikjes die ze over elkaar loslaten.

'Ed deed haar denken aan haar schoonouders. Met hen praten was als communiceren met een handvol in gif gedoopte tandenstokers in zijn zak. Als je even niet oplette, voelde je opeens iets scherps in je heupen prikken.'

De auteur wisselt geregeld van perspectief. Gewaarwordingen springen heen en weer van het ene personage naar het andere en de chaotische dialogen en observaties staan bol van wrange toespelingen op liefde en vriendschap, slim bedachte oneliners en gespeelde vrolijkheid. Intrigerend maar bizar zijn de droomtaferelen, waarin werkelijkheid, fantasie, heden en verleden samensmelten.

Alinealange zinnen, uitweidingen tussen haakjes, zijsprongetjes tussen koppeltekens en moeilijke woorden op elke pagina maken van Onze vrienden een taaie, intellectualistische kluif. Of struikel jij niet over een 'olfactorisch nabeeld', 'bedankt voor de non sequitur', 'ongemoduleerd kijken', 'nog altijd in zijn dissociatieve fugue', 'een pulmonaire verbintenis' of een 'espressomachine die abluties verricht'? Ook de Russische, Koreaanse en Joodse termen, culturele verwijzingen en weerbarstige metaforen werken ontregelend. Wil Shteyngart de lezer misschien laten ervaren hoe het voelt om een buitenstaander te zijn in de maatschappij, niet in staat om de afgesproken codes te ontcijferen?

De frustratie van migranten die het gemaakt hebben, maar zich toch niet aanvaard weten als volwaardige burgers, vormt een rode draad. Dit met de pandemie op de achtergrond, wat het gevoel van dreiging versterkt. Een overdaad aan actuele maatschappelijke thema’s passeert de revue, alsof de auteur een checklist moest afvinken. Een greep uit het assortiment: genderfluïditeit, de cancelcultuur, anti-Azië sentimenten, culturele toe-eigening, racisme, klimaatverandering, de onwelriekende adem van Trump en zijn aanhangers, mentale gezondheid, de gevaren van sociale media, reality-tv, segregatie en de groeiende polarisatie.

Eén van de gasten heeft een app ontwikkeld die ervoor zorgt dat mensen automatisch op elkaar verliefd worden. Dat leidt tot erotische spanningen en jaloezie in de groep. Shteyngart neemt hiermee de tegenstelling op de korrel tussen oprechte gevoelens in de echte wereld en hoe mensen hun lege levens door algoritmes laten opvullen. Het werkt vooral op de lachspieren, net als de dolkomische seksuele escapades met kinky mondmaskers en onderbroekenlol in de letterlijke betekenis van het woord. En alle gekheid op een stokje wanneer de fameuze acteur in paniek slaat omdat er conditioner in zijn ogen terechtgekomen is. Doch er valt ook een prachtige in marihuana gedrenkte liefdesscène te noteren.

Onze vrienden balanceert op de slappe koord van grappig naar grimmig. Nu eens doet de roman denken aan een humoristische sitcom, om plotsklaps over te schakelen naar ernstige bedenkingen bij een maatschappij die afstevent op de Apocalyps. Maar het is in de eerste plaats een onverbiddelijke afrekening met de American Dream.

'"Heb je nooit Amerikaan willen worden?" Ze wist niet waarom ze zo doordramde.
'Dat is voor mensen zonder opties,' zei Ed. 'Sorry, ik bedoel...' Hij maakte zijn gedachte niet af.
'Nee, ik begrijp het wel. Dit land is in vrije val.'"