Stof tot nadenken

De geschiedenis herhaalt zich: een kleine honderd jaar geleden verzandde het centrum van de Amerikaanse Mid West, letterlijk, en vandaag vertoont het fenomeen zich door de opwarming van de aarde opnieuw. Illustrator/animator Aimée de Jongh maakte er een dramatische beeldroman rond, opgehangen aan de vele fotografische getuigenissen uit de Dust Bowl.

Het zorgelijke en vroegtijdig verouderde, maar toch beeldschone gezicht van Florence Owens Thompson (32) tussen twee van haar zeven kinderen is een van de sterkste beelden die in de jaren 1930 zijn gemaakt en die de armoede van de Grote Depressie in de Mid West aanschouwelijk maken. Een kwart miljoen foto’s zijn toen gemaakt voor het federale bureau Farm Security Administration, dat met het in beeld brengen en verspreiden van foto’s (in onder meer Life) bij overheid en grote publiek begrip vroeg voor de schrijnende toestand op het Amerikaanse platteland. Door de economische crisis, een tien jaar durende droogte én ongebreidelde landbouw (waarbij de almaar omgeploegde oorspronkelijke prairies compleet verschraalden) werden leven en werken onmogelijk in de zogenaamde Dust Bowl, een gebied rond de staten Kansas en Oklahoma. Liefst 2,5 miljoen klimaatvluchtelingen trokken in wanhoop naar het westen, maar in Californië was ook niet voor iedereen werk…

Een tragische, vergeten episode in de Amerikaanse geschiedenis, die Aimée de Jongh tot leven brengt met de jonge, sociaal bewogen fotograaf John Clark. Hij wordt geëngageerd door het FSA om een maand lang foto’s te maken van de levensomstandigheden in de Panhandle van Oklahoma. De New Yorkse fotograaf ervaart aanvankelijk wat achterdocht bij de nochtans hartelijke zuiderse boerenbevolking, maar vinkt stelselmatig de opgelegde thema’s af: stofstorm, hongerige kinderen, vertrekkende familie, verlaten huizen…

Hij ervaart aan den lijve hoe alomtegenwoordig het stof is, onder meer als hij zelf zijn auto moet uitgraven na een stofstorm. Hij leert zelfs het verschil tussen stof en zand: ‘Zand heeft gewicht en massa. De korrels glijden een voor een door je vingers heen. Stof is echter zo fijn dat je een enkel stofdeeltje niet met het blote oog kunt zien.’ Niet verwonderlijk dat nogal wat bewoners – vooral kinderen – last krijgen en zelfs sterven aan stoflongen. Geleidelijk aan leert hij enkele families beter kennen. Hij trekt zich hun persoonlijke tragedies sterk aan en begint zich vragen te stellen bij het nut van het fotograferen van hun ellende. Want ondanks de pakkende beelden staan de foto’s altijd los van hun context.

Heel eventjes lijkt de auteur hiermee een commentaar op onze huidige beeldenmaatschappij te willen geven. Ook toen al kregen de fotografen van het FSA de kritiek dat ze ‘de waarheid een beetje hielpen’, door bijvoorbeeld eenzelfde koeienschedel telkens weer in desolate decors te gebruiken. De Jongh gaat echter niet dieper op dit thema in. Wel op de veranderende houding van Clark, die beseft dat ‘een fotograaf die te dicht bij zijn onderwerp staat, scherpte verliest’ en zijn opdracht teruggeeft. Al is dat een wat overdreven reactie: sympathie voor of betrokkenheid bij een onderwerp hoeft de objectieve weergave ervan toch niet in de weg te staan? En al zeker niet de verkondiging ervan, die zou moeten bijdragen aan de oplossing. Ook de vader-issues die Clark heeft, komen wat geforceerd over. En een schokkende ervaring bij een bevriende familie is al te melodramatisch.

Niettemin is Dagen van zand zonder twijfel de Jonghs sterkste grafische werk tot nog toe in een oeuvre dat (in 2014) al indrukwekkend van start ging met haar verfilmde debuut De terugkeer van de wespendief. Personages en decors zijn geloofwaardiger dan ooit. De inkleuring (in het grijze, stoffige landschap) is zorgvuldig en subtiel. Ook de vertelstructuur – met een eenzame begrafenis als proloog – is sterk en houdt de lezer bij de les. Dagen van zand, dat besloten wordt met een dossier over het fotografieproject, is vooral een historisch en ecologisch gewetenschoppertje van bijna 300 bladzijden dat stof tot nadenken geeft over hoe we met het land en zijn mensen omgaan.