Onverbloemde realiteit zonder woorden

Zonder woorden en zonder mensen schetst de Peruaanse illustratrice Issa Watanabe een grimmig en indringend beeld van bootvluchtelingen die een beter leven zoeken. De dood zit hen letterlijk op de hielen, maar hun verhaal is uiteindelijk niet zonder hoop.

Kinderboek? Beeldverhaal? Migranten laat moeilijk een etiket op zich plakken. Ja, het is een prentenboek. Ja, de personages zijn allemaal dieren. Ja, het is een kleurrijk en makkelijk leesbaar relaas. Maar het is allerminst een kinderlijk of vrolijk verhaal. Een groep dieren is op de vlucht is, lijdt schipbreuk en komt uitgedund aan de overkant: zeker voor kinderen een confronterend en hard boek, dat een gruwelijke en nog altijd actuele realiteit aan de kaak stelt. Het is niet omdat het een prentenboek voor kinderen is, dat het thema niet moeilijk mag zijn.

Watanabe verbloemt niets. Er is uiteraard om te beginnen de duidelijke titel Migranten. Een 'in your face'-titel, niets geforceerd positiefs als 'Een nieuw thuis' of 'Op zoek naar een beter leven', maar anderzijds ook niets al te deprimerends als 'De dodentocht' bijvoorbeeld. Met een titel als Migranten geeft de auteur de objectieve, feitelijke werkelijkheid weer. En stelt ze de migranten zelf centraal. Want, ja, hun reis is lang en zwaar, maar het gaat om hén, niet louter om de moeilijkheid van hun reis. Het boek stopt dan wel aan de overkant, maar de zoektocht naar een beter leven stopt hier niet. Meer nog, hier begint het pas. Wat de auteur ook duidelijk maakt in het decor: na grijs struikgewas krijgt de flora opeens een felle kleur. Er is dus hoop voor de groep migranten.

Door haar personages te verbeelden als een bonte bende dieren – van een muis en een kikker tot een olifant en giraf – bereikt de auteur verschillende zaken: de migranten zijn herkenbaar als mensen – grote en kleine – in hun lichamen en kleding, maar met dierenhoofden toch ook weer ontmenselijkt, wat enige afstand schept tussen de lezer en de migranten. Het gebruik van dieren is een toegeving aan de jonge lezers, maar omdat het allemaal andere dieren zijn (die in harmonie bij elkaar zijn – leeuw en antiloop, vos en eend…), benadrukt de auteur zo de persoonlijkheid van elke migrant: vluchtelingen zijn geen homogene groep, maar een verzameling individuen die samen één ding gemeen hebben. Want al te vaak vergeten wijzelf de Syriërs, Afghanen en Afrikanen die naar Europa komen als afzonderlijke mensen te zien met elk hun eigen verhaal.

De quote van de Griekse filmmaker Theo Angelopoulos (die trouwens allang voor de zogenaamde vluchtelingencrisis van 2015 was overleden) op de achterflap is allicht een link met Griekenland, dat samen met Italië het, voor vele migranten onbereikbare, eerste belangrijke doel van hun vlucht naar Europa is.

Immers, van bij de eerste tekeningen, waarin de dieren permanent van links naar rechts verder trekken, is de dood mee op pad. Een weliswaar klein, in een kleurrijk kleed gestoken Pietje de Dood, tegen wie de groep zich niet verzet: alsof ze het aanvaarden dat hij met hen meegaat. Als de groep halt houdt om eten te maken en te rusten, is het Magere Heintje onzichtbaar, maar als ze de overtocht maken, is hij dichtbij. Het is opmerkelijk dat de dood bij een slachtoffer van de schipbreuk eerder troostend afgebeeld wordt: het mag in een kinderboek ook weer niet té gruwelijk worden? Of kun je de dood hier als verlossing van een leven in ellende lezen? De jonge lezer mag het zelf invullen.

In haar kleurrijke dierentekeningen doet Watanabe denken aan Carll Kneut, al herinnert het thema vooral aan het sterke De aankomst van Shaun Tan. Het is kenmerkend dat 15 jaar geleden een boek over migratie vooral over vervreemding ging, terwijl dat nu over puur overleven moet gaan.