Recht en onrecht in Wenen

Mijn vrouw las in de vakantie het boek “Viktor” van Judith Fanto en ik las De rattenlijn. Daarna hebben we geruild. Het is frappant hoeveel overeenkomsten er zijn. Beide boeken spelen grotendeels in Wenen voor en tijdens de Tweede Wereldoorlog. Beide boeken kijken terug op die periode vanuit de latere generaties. En nog wel de meest opvallende overeenkomst: in beide boeken spelen juristen en rechtsgeleerdheid een grote rol. Beide auteurs zijn bovendien zelf jurist. Toch had het verschil niet groter kunnen zijn. In Viktor worden de ontwikkeling beschreven vanuit het perspectief van de slachtoffers, de Joden. In De rattenlijn is de hoofdrol voor één van de daders, de nazi Otto Wächter. Door deze twee boeken na elkaar te lezen zie je hoe ongeveer dezelfde gebeurtenissen zo verschillend beleefd kunnen worden.
Het boek van Judith Fanto is een op ware gebeurtenissen gebaseerde roman. De rattenlijn zit nog iets dichter op de werkelijkheid, je zou het kunnen beschrijven als een documentaire in boekvorm. Otto Wächter sloot zich al vroeg aan bij de Oostenrijkse nazi-partij, en maakte na de “aansluiting” van Oostenrijk bij Duitsland al snel carrière. In zijn eerste functie was hij belast met het ontslaan van Joden uit overheidsdienst. Later bracht hij het tot gouverneur van Galicië, tegenwoordig grotendeels onderdeel van Oekraïne. Na de oorlog hield hij zich een paar jaar schuil in de bergen in Oostenrijk. Daarna wist hij naar Italië te vluchten met de bedoeling om uiteindelijk te kunnen doorreizen naar Zuid-Amerika. Deze vluchtroute voor nazi’s werd “de rattenlijn” genoemd, vandaar de titel van het boek. Zover komt Wächter niet. Hij overlijdt in 1949 in Rome, en zijn doodsoorzaak is één van de raadsels die de auteur, Philippe Sands, probeert op te lossen.
De auteur heeft intensief contact met Horst, een zoon van Otto Wächter. Veel nazi-kinderen en –kleinkinderen, ook de broers en zussen van Horst, proberen buiten de publiciteit te blijven. Maar Horst doet dit niet, hij heeft een sterke drang om zijn ouders te verdedigen. Hij erkent alle misdaden van het nazi-regime, maar zijn eigen ouders waren daar niet zelf verantwoordelijk voor. Zelfs als op foto’s is te zien dat zijn vader aanwezig is bij een massa-executie in Polen overtuigt hem dat niet.
Tijdens zijn onderzoek boort Sands een goudmijn aan: de dagboeken en brieven van Charlotte, de vrouw van Otto. Deze worden hem door Horst ter beschikking gesteld. Deze dagboeken geven enorm veel inzicht in het denken en het dagelijks leven van de familie van een hoge nazi, juist niet in zijn werk en in zijn (mis)daden. Op de avond voor de Kristallnacht gaat Charlotte naar de schouwburg. “Als ze al de gebeurtenissen in de straten van Wenen opmerkte, vermeldde ze die niet in haar dagboek”, noteert Sands. Vervreemdend om daarna in het boek van Judith Fanto te lezen over de gebeurtenissen in die periode.
Dat boek doet je ook beseffen hoe ongelooflijk het is dat iemand als Wächter in een regime heeft kunnen functioneren terwijl hij zag wat zijn collega’s allemaal aanrichtten. Op geen enkele manier laten hij en zijn vrouw in alle documentatie iets merken van wroeging of twijfels. Wächter had zelf een juridische opleiding, hij zou inzicht moeten hebben in recht en onrecht. In dat verband is het aangrijpend te lezen hoe de vader van de Viktor uit boek van Fanto blind op het recht blijft vertrouwen. Hij heeft – zelf advocaat – bezwaar aangetekend tegen de plundering en roof van zijn huis. Hij krijgt een formeel briefje terug, met als belangrijkste boodschap dat het recht niet meer voor Joden geldt. De beide boeken samen laten zien hoe kostbaar een rechtstaat is, maar ook hoe kwetsbaar.
Het boek Viktor is een prachtig en ontroerend boek. Dat geldt ook voor De rattenlijn. Het is veel zakelijker beschreven, met een uitgebreid notenapparaat en register. Maar het leest even goed als een roman, met alle emoties, verwikkelingen, doodlopende zijpaden en sprongen heen en terug in de tijd die ook in een roman voorkomen. Een dikke pil, boeiend van het begin tot het eind.