Een confronterende aanklacht

Sally Hayden is een in Londen wonende Ierse journaliste die op een zomeravond in 2018 een bericht krijgt op Facebook Messenger: 'zitten in een toestand in Libische gevangenis; als je tijd hebt vertel ik je het hele verhaal.' Voor Hayden was dit de aanleiding om op onderzoek te gaan naar de Libische opvangcentra voor Afrikaanse vluchtelingen. Het resultaat van dat onderzoek heet En de vierde keer zonken we, een klepper van net geen 500 bladzijden, vertaald naar het Nederlands door Hans E. Van Riemsdijk en uitgegeven door Nieuw Amsterdam. Het boek won verschillende prijzen in Haydens thuisland, waaronder Book of the Year 2022 en dat over alle categorieën heen.

Hayden stond ten tijde van het Messenger-bericht al bekend als een journaliste die zich had gespecialiseerd in de Europese vluchtelingenproblematiek. Een onderwerp dat ze versloeg voor onder andere Al Jazeera, BBC en The New York Times. Ze had al contacten met verschillende vluchtelingen en had onder hen een zekere reputatie.

Voor het boek bezocht ze verschillende landen van herkomst. Ze zoekt uit waar de mensen in kwestie vandaan komen en welke tocht ze moesten ondernemen door de Sahara om uiteindelijk in Libië terecht te komen in opvangcentra (lees: gevangenissen), waar gezinnen worden gescheiden en martelingen en verkrachtingen meer regel dan uitzondering zijn. Een wrede odyssee, met als enige doel een bootje te vinden dat hen naar het Beloofde Land Europa brengt. En dat alles in naam van een Europees veiligheidsbeleid. Het is immers dankzij schimmige opvangdeals van de Europese Unie met landen als Libië en Tunesië dat mensen in dit soort situaties terechtkomen.

En de vierde keer zonken we is geen makkelijk boek. Als lezer word je geconfronteerd met wreedheden en onrecht, die maken dat je het boek regelmatig even opzij moet leggen. Hayden weet ook perfect hoe ze een westers publiek moet aanspreken; het boek is gelardeerd met Messenger-gesprekken en er verschijnt af en toe een foto die weinig aan de verbeelding overlaat. In haar forse kritiek op het Europese vluchtelingenbeleid spaart ze niemand. De EU, UNHCR (de vluchtelingenorganisatie van de VN) en ongeveer alle andere instanties die met vluchtelingen te maken hebben, krijgen een ongenuanceerde veeg uit de pan.

Die ongenuanceerdheid is ook het manco van het boek; het is soms een zwart-witverhaal. Waar de eerder genoemde organisaties en de Libische instanties – meestal terecht – de slechteriken zijn, of op zijn minst onvergeeflijk nonchalant, zijn de vluchtelingen zonder uitzondering brave zieltjes. Dat het groepen van ménsen zijn waar van tijd tot tijd wel eens iemand met minder goede bedoelingen tussen zou kunnen zitten, lijkt niet in Hayden op te komen.

Maar die kritiek neemt niet weg dat dit een ontzettend belangrijk boek is. Het kan geen kwaad om even stil te staan bij onze welvaart en de prijs die anderen daarvoor moeten betalen. En even na te denken over een enorm probleem dat vele oorzaken maar geen simpele oplossing kent, wat bepaalde politici ook mogen beweren. En de vierde keer zonken we is een hard en confronterend boek, maar is vooral een aanrader die lang aan je huid blijft kleven.