Grootse geschiedenis van een klein plantje

Amitav Ghosh is een Indische schrijver uit Kolkata. Hij schreef eerder al meerdere fictie- en non-fictieboeken waarin het kolonialisme en de oost-westtegenstelling terugkerende onderwerpen zijn. Opium was eerder al het onderwerp in zijn roman Zee van Papaver en met De vloek van de nootmuskaat waagde hij zich eerder al aan de donkere geschiedenis van een kruid. In 2024 ontving hij de Erasmusprijs, een prijs van het Koninklijk Paleis op den Dam, voor zijn hele oeuvre.

In Rook en as, uit het Engels vertaald door Menno Grootveld en in ons taalgebied uitgegeven door Atlas Contact, behandelt Ghosh de opiumhandel tussen de 17e eeuw en vandaag in
-voornamelijk- India en China. En vooral dan de desastreuze gevolgen van die handel voor de lokale bevolking van die landen. Opium was verstrengeld met het kolonialisme. Het plantje werd gekweekt in India en er ook verwerkt, opgeslagen in Hong-Kong, als verslavende drug verkocht in China en in Vietnam verscheept naar Europa om bij ons te dienen als medicijn. We kunnen zonder overdrijving zeggen dat, naast thee, opium de koloniale en de Europese economie in de 17e eeuw niet alleen ondersteunde maar helemaal recht hield. Ghosh beperkt zich niet alleen tot de 17e en 18e eeuw. Ook in de twintigste eeuw maakten Britse en Amerikaanse bedrijven stevige winst met het papaverplantje. Gosh laat ook niet na om regelmatig de link te leggen met de opoïdencrisis die heden ten dage de westerse wereld -en de Verenigde Staten in het bijzonder- treft.

Ghosh behandelt een niet zo fraaie episode van het westers kolonialisme. Hij is een begenadigd verteller en weet het hele boek lang te boeien. Hij strooit met interessante feiten die je niet voor mogelijk houdt. Dat de in de vroege negentiende eeuw gebouwde opiumfabriek in de Indische stad Ghazipur nog altijd gewoon bestaat, bijvoorbeeld.

Af en toe maakt Ghosh ook een zijsprong en laat hij bijvoorbeeld zien hoe tuinen, die we vandaag de dag als Engels omschrijven, in feite imitaties zijn van oude Chinese tuinarchitectuur uit Guangzhou. Die zijweggetjes worden vaak op smaak gebracht met een flinke scheut ironie.

De lezer van dit boek zou kunnen opmerken dat de schrijver vaak naar vroegere boeken -Zee van Papaver wordt wel érg vaak vernoemd- van hemzelf verwijst, hetgeen op momenten tegen de zelfpromotie aanleunt. Maar dat zijn spijkers op laag water. Amitav Ghosh heeft een buitengewoon compleet, maar toch erg overzichtelijk boek geschreven over een op het eerste gezicht klein en onbetekenend kruid, dat uiteindelijk één van de belangrijkste planten uit de wereldgeschiedenis blijkt te zijn.