Een roman als een traag wegebbende aardbeving

Ian McEwan (1948), vooral bekend van het fenomenale Boetekleed, levert opnieuw een kundige roman af met Lessen. Ditmaal met onderdelen van zijn eigen leven in het boek verwerkt. Het meest opzienbarende gegeven – de seksuele relatie tussen de 14-jarige hoofdpersoon en zijn volwassen pianolerares - is echter niet autobiografisch. Harm Damsma en Niek Miedema zijn verantwoordelijk voor de ietwat haperende vertaling.

Lessen opent meteen met de desbetreffende affaire: een herinnering aan het grensoverschrijdende gedrag van de vrouw als Roland Baines op elfjarige leeftijd begint met pianolessen. Ze knijpt hem als hij een fout maakt, raakt vervolgens zijn geslacht aan en bij een volgende les kust ze hem. Kort daarna krijgt Roland een andere pianoleraar toegewezen, maar tegelijkertijd een dwingende uitnodiging om zijn voormalige docente thuis te bezoeken. Pas drie jaar later, ten tijde van de Cubacrisis, bang dat hij als maagd zal sterven, willigt Roland haar verzoek in.

Het verloop van de ongepaste relatie ontvouwt zich langzaam door middel van terugblikken, terwijl de inmiddels vader geworden Roland zich door verschillende levensfasen beweegt. Aanvankelijk heeft de relatie het effect van een aardbeving. Bij de hoofdpersoon, maar ook bij de lezer. Die titel, Lessen, kan natuurlijk alleen maar naar de pianolessen en de daaruit voortvloeiende verhouding verwijzen! De roman strekt zich echter uit van pakweg 1959 tot 2021, dus gaandeweg luwen de naschokken. Het is knap hoe McEwan dit uitwerkt. Vanzelfsprekend geeft Roland zichzelf de schuld, zoals slachtoffers vaak doen, en heeft hij moeite met de ongelijkwaardige relatie niet langer vanuit het oogpunt van zichzelf als kind te bekijken. Toch relativeert de auteur de heftige, ontwrichtende gebeurtenis nergens.

Na het heftige begin krijgt Roland allerlei andere tegenslagen te verwerken en verdwijnt de affaire allengs steeds meer naar de achtergrond. McEwan maakt verschillende interessante uitstapjes naar bijfiguren, terwijl Rolands leven ondertussen een beetje voortkabbelt. Zo slaagt de auteur erin om andere Europese landen dan Engeland aan te doen en veel geschiedenis in de roman te verwerken. Bij tijd en wijle zijn deze zijpaden boeiender dan de primaire verhaallijn. De belevenissen van Roland lijken regelmatig tamelijk onbeduidend, vooral vergeleken met de avonturen van de andere personages. Dat is nochtans een misvatting.

Het is niet zozeer dat het boek én het leven van Roland gaandeweg interessanter worden; er is eerder sprake van een accumulatie van nieuwe ‘geschiedenis’ waardoor het voorgaande in een ander licht komt te staan. De affaire is constant aanwezig en in eerste instantie ontkom je er als lezer niet aan om je, net als Roland, af te vragen: hoe zou het boek van zijn leven eruit hebben gezien zonder dat allesbepalende hoofdstuk? De verhouding lijkt allesbepalend te zijn voor de rest van zijn leven. Naarmate de jaren verstrijken, beschrijft McEwan daarentegen iets ingenieus: het effect van Rolands verdere leven op die gebeurtenis. De voortschrijdende tijd plaatst het gebeurde in een ander perspectief, berooft het geleidelijk van zijn enorme betekenis, zelfs als het later opnieuw naar de voorgrond dringt. Het geeft de roman meer volume, meer diepgang, met terugwerkende kracht.

‘Die twee jaar waren gewoon... ja, wat precies? Een onderdeel van wat hij een schrijfster ooit haar mentale meubilair had horen noemen. Dat nooit herschikt of verkocht mocht worden.’

Lessen is een verrassende roman. McEwan tovert met wat belangrijk is en wat niet, door voortdurend nieuwe inzichten te ontgrendelen en vooropgezette meningen omver te werpen. Wat een knap staaltje werk!