Eenvoudig en complex tegelijk

Een boek om van te houden of te haten. Verwacht je aan een bevreemdende leeservaring. Het lezen vraagt veel traagheid en aandacht die zeker niet iedereen zal kunnen opbrengen. Voor wie graag een boek leest dat buiten de 'gewone' lijntjes kleurt, dit is er één.

Het meest leesbare is het woord vooraf van Wim Boevink en de briefwisseling achteraan. Teju Cole, een grote bewonderaar van Murnane stelt in een brief de vraag 'hoe bent u tot die gewoonte van nauwkeurig beschrijven gekomen?' en de auteur besteedt twee dagen lang al zijn vrije tijd aan het antwoord.

Een eenvoudig plot

Op zich is het verhaal eenvoudig. Een filmmaker besluit naar de vlakte te reizen om tijd door te brengen tussen de plainsmen, de vlaktebewoners, en een documentaire te maken over de vlakte zoals nog niet één de vlakte heeft gezien.

'Twintig jaar geleden, toen ik voor het eerst op de vlakte aankwam, hield ik mijn ogen open. Ik zocht naar iets in het landschap wat leek te wijzen op een diepere betekenis onder het oppervlak.
... Maar ik herinner me nog wel een reeks dagen waarin het vlakke land om me heen steeds meer een plek leek die alleen ik kon doorgronden.'
'... dat ieder mens in zijn hart een reiziger in een onbegrensd landschap is. Maar zelfs de plainsmen (die geleerd moesten hebben verre einders niet te vrezen) zochten naar herkenningstekens en wegwijzers in dit verontrustende domein van de geest.'

De eenvoud van het plot staat in schril contrast met de complexiteit van de thematiek. De vlakte als metafoor voor de menselijke geest. Kun je een ander echt leren kennen of doorgronden? Of is onze geest meer een plek, die alleen wij kunnen doorgronden? Voor Murane is de geest als een ruimte, een vlakte, oneindig, onbegrensd. Soms eentonig, soms plat, kaal en afschrikwekkend, soms heuvelachtig, her en der bomen, vee, misschien een heuvel. Niets blijft eindeloos hetzelfde. Onze geest niet, het leven niet.

De vlakte wordt bewoond door aristocratische landeigenaren - het doet sterk denken aan een feodale structuur - die geregeld samen komen in bars en hotels en onder veel drinken de hele nacht discussiëren en filosoferen over hun geschiedenis, de vlakte, hun jeugd, kunst. Kunstenaars, dichters, schrijvers, en geschiedkundigen dingen ernaar om in dienst genomen te worden door zo'n landeigenaar, hun beschermheer. Ze krijgen dan een royale toelage en nemen hun intrek in het grote landhuis vol boeken en labyrintische gangen en krochten. Daar mogen ze hun eigen visie of de geschiedenis van de familie van de landheer vorm geven. Vooral kenners van emblemen en heraldiek zijn erg in trek. De landeigenaars zijn grillig, onvoorspelbaar en veranderlijk, net als onze geest en het leven zelf.

Het lukt de ik-persoon om in dienst genomen te worden. Vanaf dan brengt hij twintig jaar door in het huis van zijn beschermheer dat als decor dient voor zijn film.

Wat is er niet eenvoudig aan dit boek?

Door de openingszin (citaat bovenaan) was ik getriggerd om in elke zin een diepere laag of betekenis te vinden. Maar probeer het boek vooral niet te begrijpen of betekenis te geven aan wat je leest. Want dan heb je een manier gevonden waarop het niet werkt het boek uit te lezen. Pas toen ik kon loslaten, lukte het verder te lezen. Lees het meer als poëzie die (soms) onbegrijpbaar en ongrijpbaar is. Laat weerstand gaan. En gaandeweg zullen zaken duidelijker worden.

Niets wordt specifiek benoemd, veel wordt in het ongewisse gelaten. Zo komen we de naam van de hoofdpersoon niet te weten. Dit werkt afstandelijk en bevreemdend.

Deel 2 gaat dieper in op de Tijd. Voor Murnane is de tijd als een vlakte. Die in de plainsmen samenkomt of van hen terugwijkt, als een soort vertrouwde maar ontzagwekkende vlakte.

'In het stadje dat ik op zekere middag bereikte, viel me een bepaalde manier van spreken en kleden op die me ervan overtuigde dat ik ver genoeg was gekomen.
De mensen daar waren niet helemaal de karakteristieke plainsmen, de vlaktebewoners die ik in de afgelegen centrale districten hoopte aan te treffen, maar het was voldoende te weten dat voor me meer vlakten lagen dan ik al doorkruist had.'

Het boek bevat veel tegenstellingen, zoals in bovenstaand citaat. De hoofdpersoon is ver genoeg gekomen. Hij heeft dan al ver en veel gereisd, denk je. De laatste zin suggereert dan dat hij nog niet eens halfweg is gekomen want er liggen nog meer vlakten voor hem dan hij al doorkruist heeft.

Dat maakt de zinnen niet eenvoudig te vatten. Vaak gaat het over het niet af zijn, het onvoltooid zijn, of iets wat mogelijk was en had kunnen zijn maar niet is. En wordt in het tweede deel van de zin min of meer tenietgedaan, wat in het eerste deel van de zin werd gesuggereerd op opgewekt. Niets lijkt zeker te zijn of vast te staan. Veel is 'misschien' 'mogelijk' of 'zou kunnen'.

Waarom dit boek per se lezen?

Het boekje heeft een aantrekkelijke, rustige cover. De auteur wordt al ruim tien jaar genomineerd voor de Nobelprijs alhoewel ik nog nooit van hem had gehoord. Hij heeft niet veel boeken geschreven en dit boek is het eerste dat in het Nederlands verschijnt. Dat maakte mij nieuwsgierig om het boek te lezen.

Murnane gebruikt geen computer, bezocht nooit een museum, kwam amper in een bioscoop. Hij typt zijn romans op een typemachine met één vinger. Want dat tempo past het best bij zijn gedachtegang. Toen ik dat las, was ik meteen verkocht. Een roman van zo een bijzondere schrijver, kon ik niet laten liggen en heb het boek meteen aangeschaft.

Ik zie het boekje, eerder een novelle, als een soort poëzie in 'roman'-vorm met een grote filosofische lading.

'Het leek alsof iedere plainsman zich wilde voordoen als de enige bewoner van een gebied dat alleen hij kon duiden. En ook wanneer een man over zijn persoonlijke vlakte sprak, leek hij zijn woorden te kiezen alsof zelfs de eenvoudigste daarvan niet tot een gedeeld vocabulaire behoorden maar hun betekenis ontleende aan de wijze waarop de spreker ze gebruikte.'