Caleidoscopisch portret roept om een nieuw verhaal

Toen archeologen een rijk versierd Vikinggraf opnieuw onderzochten, kwamen ze tot de ontdekking dat de botten van de vermeende Vikinghoofdman toebehoorden aan een vrouw. Hun vakgenoten reageerden met ongeloof en ontkenning. Ze werden beschuldigd van onzorgvuldigheid en zelfs bedreigd. We schrijven 2017, precies 500 jaar na het formele startpunt van de reformatie. Een periode waarin veel zogenaamd controversiële teksten werden vernietigd. 'Femina' was de aanduiding die men bij door vrouwen geschreven teksten krabbelde om aan te geven; minder waard om te worden behouden.

In Femina geeft de Britse cultuurhistoricus en documentairemaker Dr Janina Ramirez de stem van deze middeleeuwse vrouwen terug. Ze doet dit door hun levens te reconstrueren aan de hand van de soms schaarse bronnen en voorwerpen die bewaard zijn gebleven en die ons door verbeterde onderzoekstechnieken nieuwe inzichten verschaffen. Het prachtig geïllustreerde boekomslag, voorzien van goudfolie, toont het Kosmische Ei van Hildegard van Bingen, dat het vrouwelijke in het goddelijke symboliseert. De teksten zijn voorzien van illustraties en achterin vinden we een indrukwekkende 70+ pagina’s tellende onderbouwing via voetnoten en een bibliografie. De vertaling is in handen van Uitgeverij Prometheus en Mario Molegraaf.

Elk van de negen hoofdstukken begint met een recente ontdekking als vertrekpunt naar een caleidoscopisch verhaal, waarin we kennismaken met heersers, influencers, spionnen en zelfs een vrouwelijke koning van Polen. Om een zo compleet mogelijk beeld te geven, slaat de schrijfster zijstraatjes in waarmee ze talloze personen, jaartallen, plaatsen en voorwerpen aan bod laat komen. Dat maakt het uitdagend om te lezen, maar door de korte hoofdstukken, die telkens weer terugvoeren naar het hoofdpersonage, en de toegankelijke en beeldende schrijfstijl raak je niet snel verveeld.

'Door opnieuw te kijken naar bijzondere vrouwen als Hildegard en Margery, een nieuw licht te werpen op vrouwen als Aethelflaed en Hedwig, over wie heen is geschreven, en recente ontdekkingen te gebruiken om verloren personen als de prinses van Loftus en Birka Strijdster te vinden, heeft de middeleeuwse wereld een ander aanzien gekregen.'

Dat 'middeleeuwse vrouwen "niet te achterhalen" zijn' is niet het enige vooroordeel dat Ramirez onderuit haalt. Zo droegen Vikingen helemaal geen hoorns op hun helm, waren middeleeuwse mannen én vrouwen een stuk reislustiger dan we misschien denken en laat ze zien dat de middeleeuwen – in al hun diversiteit – veel meer op onze eigen tijd lijken dan we leren. Interessant is ook het pleidooi om ongeletterdheid niet af te wimpelen als dom. Immers, deze mensen bewaarden alle informatie over bloedlijnen, landbezit, wetgeving, verhalen, mythen en geschiedenis in hun hoofd:

'Analfabeet zijn was niet onwetend zijn, maar meer van je geheugen actief gebruiken.'

De uitdaging bij een boek als Femina ligt erin om een open en respectvolle blik te behouden zonder de aanval op mannen in te zetten. Ramirez beseft dat terdege. Nergens, tenzij dat terecht is, valt ze aan en ze is zich ook bewust van haar eigen gekleurde bril. Sterker nog; we lezen veel verhalen van mannen. Niet alleen omdat we via deze wél bewaarde overleveringen de levens van vrouwen kunnen reconstrueren, maar ook omdat ze naast deze vrouwen stonden of – bijvoorbeeld vanwege hun geaardheid – in hetzelfde schuitje zaten.

'Dit is nog maar het begin van het gesprek. Deze paar vrouwen die ik u hier presenteer, maken deel uit van een zwijgende meerderheid met veel meer stemmen die wachten om te worden gehoord. Nu dit boek eindigt kun je de ontdekkingsreis beginnen.'

Femina geeft ons een hernieuwd en kleurrijker beeld van de middeleeuwen, aan de hand van enkele vrouwen die ons door de eeuwen heen weten te bereiken via verloren gewaande manuscripten, opgegraven botten, geliefde persoonlijke voorwerpen en de voetnoten in de verhalen van mannen. Het is ook een uitnodiging om zelf op onderzoek uit te gaan, zodat we met elkaar nieuwe verhalen kunnen vinden die beter passen bij een tijd waarin 'een steeds groeiende groep onderdrukte stemmen wereldwijd om aandacht vragen'. Bovenal is Femina een machtig interessant kijkje in een periode waar we klaarblijkelijk nog steeds niet alles van weten.