Een interessant verhaal, maar een moeizame combinatie tussen feit en fictie

In De verdwijning van Josef Mengele wordt het leven van de titelfiguur - vandaag de dag wereldberoemd als de beruchte Nazi-arts uit Auschwitz - na de Tweede Wereldoorlog gereconstrueerd. Het boek vertelt hoe Mengele na de oorlog vluchtte naar Zuid-Amerika, waar hij met de financiële hulp van zijn familie een nieuw bestaan wist op te bouwen. Het boek bestaat uit twee delen - De Pasja en De Rat - en hiermee is gelijk het beeld dat de auteur schetst van het leven van Mengele na de oorlog neergezet. In eerste instantie leefde Mengele als een koning - als een pasja - en zag hij zichzelf nog altijd als een übermensch, ver verheven boven zoveel anderen. Mengele hertrouwt en lijkt vol te genieten van het leven. Dat verandert als zijn misdaden internationale aandacht krijgen en de zoektocht naar de oorlogsmisdadiger steeds intensiever wordt. Mengele duikt onder en moet afstand doen van zijn rijke leven. Hij voelt zich opgejaagd, kan niet meer tot rust komen en voelt zich als een rat in de val. Mengele wordt uiteindelijk nooit gevonden en terechtgesteld, maar in zijn laatste levensjaren had hij zijn eigen gevangenis gebouwd.

De Franse journalist Olivier Guez (1974) gaat in De verdwijning van Josef Mengele een interessante uitdaging aan. Hij combineert zijn journalistieke onderzoek naar het leven van Mengele na de Tweede Wereldoorlog met hetgeen hij denkt dat Mengele hierover zelf moet hebben gedacht en gevoeld. Het resultaat is sterk geromantiseerde non-fictie, waarin regelmatig een door Guez geschetst gevoelsleven en droomwereld van Mengele een rol speelt. Door de fictie zal het boek een breder publiek aanspreken, omdat het boek hiermee een stuk leesbaarder is dan gortdroge non-fictie. Maar de combinatie tussen feit en fictie is naar mijn mening niet erg geslaagd. De fictie is erg moeizaam. De fictie is weliswaar gebaseerd op een handvol feiten (waarvan er over sommige periodes weinig voor handen zijn), maar met name op de eigen interpretatie en lezing van de auteur. Omdat Guez overduidelijk op de eerste pagina's al zijn persoonlijke mening over het hoofdpersonage laat blijken, is de fictie weinig neutraal te noemen en komt dit niet geloofwaardig of waarschijnlijk over. Zo geeft Guez Mengele duistere nachtmerries waarin uiteindelijk toch eindelijk het geweten van de misdadiger opspeelt. Dat is jammer. Er moet in deze angstdromen een zeker geweten doorklinken dat de auteur Mengele kennelijk graag wil toeschrijven. Dat lijkt echter niet op enige feiten gebaseerd te zijn, want spijt heeft Mengele nooit getoond. De dromen lijken daardoor meer over de wens van de auteur dan over Mengele zelf te gaan.

De persoon van Mengele wordt ook als een plat personage weergegeven, wat het boek minder interessant maakt. Interviews met Guez over zijn boek maken duidelijk dat hij Mengele een kwaadaardige en onbeduidende persoon vond. Dat is dan ook precies hoe Guez Mengele vanaf de eerste pagina van het boek neerzet. Het hoofdpersonage is vanwege die beperkte en sterk persoonlijk gekleurde schets van zijn gevoelswereld erg plat. Het is vanaf pagina 1 een kwaadaardig en onbeduidend figuur en daarin verandert vervolgens het gehele boek niets. Over de kwaadaardigheid zijn de meeste lezers ongetwijfeld het wel eens, maar het was prettiger geweest als Guez het aan de lezer over had gelaten of Mengele een onbeduidend of ondanks zijn slechtheid toch interessant/fascinerend persoon was. Was Mengele daadwerkelijk een onbeduidend, vlak persoon, of had zijn verblinde wereldbeeld een reden? Denkbaar is dat Mengele dusdanig stevig was geïndoctrineerd met de nazi-ideologie dat hij zijn slachtoffers niet als mensen kon zien. Was dat zo? En hoe kon dat gebeuren? Dit aspect laat Guez helaas liggen. De titel van het boek duidt natuurlijk aan dat vooral de tijd na de oorlog aan bod komt, maar de geschiedenis van Mengele wordt toch uitvoerig genoeg besproken om ook de achtergrond van zijn denkbeelden wat meer onder het voetlicht te brengen.

Ondanks de moeizame combinatie van feit en fictie maken de feiten dit boek tot een interessant verhaal. Met de blik van nu is het onvoorstelbaar dat hele wijken vol oud-nazi's in Zuid-Amerika te vinden waren en niemand daar wat mee deed. Het boek geeft een goed inkijkje in de wereld van destijds. Guez vertelt over Zuid-Amerika, gevluchte Nazi-kopstukken en zelfs Evita Perón komt nog langs in het boek. In tijd waarin Europa zo erg in puin lag dat het deels afhankelijk was van Marshall-hulp uit de Verenigde Staten, een uitlevering tussen landen een stuk minder gebruikelijk was en Zuid-Amerikaanse staatshoofden wel warm liepen voor sommige aspecten van de Nazi-ideologie is niet onbegrijpelijk dat de jacht op oud-Nazi's geen prioriteit. Dit was enkele decennia later natuurlijk weer anders en vanaf dat moment begint de klopjacht. Zo ook op Mengele. Hij wordt weliswaar nooit gevonden, maar het is maar de vraag of gezegd kan worden dat hij in vrijheid is gestorven.

Kortom, het boek vertelt het interessante en voor velen onbekende verhaal van het leven van Mengele na de Tweede Wereldoorlog, maar doet dat in een minder geslaagde vorm door goede feiten en sterk persoonlijk gekleurde fictie te combineren tot een roman.