Beangstigend actueel en bijzonder confronterend

Het werk van de Algerijnse schrijver Boualem Sansal (1949) is in eigen land verboden. Daarbuiten wordt hij op handen gedragen, geroemd om zijn moed gevoelige thema’s aan te snijden en discussierijke standpunten in te nemen. Of hij nu schrijft over de Tweede Wereldoorlog (in Onvoltooide geschiedenis) of over een verscheurd Algerije (in Terug naar de rue Darwin): Sansal is spraakmakend. Zijn jongste roman, 2084 Het einde van de wereld, gaat over de problemen en angsten in de moderne tijd. Sterker nog, Sansal schetst een dystopische wereld, ontstaan na een allesverwoestende Heilige Oorlog die sterk doet denken aan de huidige strijd tussen IS en de rest van de wereld. In Frankrijk won het boek zowel de Grand Prix de l’Académie française als de prestigieuze Prix Goncourt, en werd verkozen tot beste boek van het jaar.

Sansal neemt de lezer mee naar Abistan, een immens rijk dat zijn naam ontleent aan de profeet Abi, de aardse Gezant van oppergod Yölah. Dit ‘land der gelovigen’ bestaat uit een zestigtal provincies, bevolkt door zeer strenggelovige bewoners. Zij onderwerpen zich volledig aan de enige god en volgen een systeem van strikte leefregels, straf bewaakt door het regime – het wijdvertakte Apparaat. Het volk is verzonken in armzaligheid en doffe ellende, maar leeft in het stralende geluk van een geloof zonder vragen. De bevolking weet niet beter, kent geen geschiedenis en het is voor de Abistani ondenkbaar dat er een andere wereld zou bestaan. Afwijkend gedrag of verkeerde ideeën worden bestraft, zelfs ongeoorloofde gedachtes worden door gedachtelezers onderschept. Elke inwoner is gebonden aan zijn eigen wijk, waar hij niet buiten mag en middels eindeloze controles en biechten wordt gedwongen trouw te zijn aan het geloof.

Ati is een van die inwoners, door wiens ogen dit verhaal wordt verteld. Tijdens zijn verblijf in een afgelegen sanatorium is hij bevangen door het gevaarlijke gevoel van vrijheid. “Wat het nooit gezien, nooit bezeten, nooit ontvangen of gegeven heeft, maar wat het boven alles verafschuwt en eindeloos onmogelijk probeert te maken: vrijheid.” Zijn twijfel over opgelegde zekerheden maken hem weer tot mens, in plaats van de gewetenloze robot die het regime wil dat hij is.

Wie de titel ziet, zal al snel de vergelijking maken met George Orwells 1984. Deze blauwdruk van het dictatoriaal regime schreef Orwell in 1948 en ging over zijn toenmalige toekomstbeeld. Je zou 2084 dus de moderne versie kunnen noemen, omgevormd naar de huidige tijd. Verwijzingen kom je dan ook geregeld tegen in dit boek. Net als in 1984 heerst er in 2084 een permanente staat van verwarring en oorlog zonder duidelijke vijand. Orwells Big Brother heet hier Bigaye en net als Orwells Newspeak kent ook Abistan een eigen taal, het Abilang dat alleen bevelen toelaat. En hoewel Sansal er zichzelf voor behoedt, bevat het boek ook veel verwijzingen naar de Islam. Een mockba is een gebedshuis, Gkaboel het wetboek en Char de Heilige Oorlog.

Voorafgaand aan het verhaal waarschuwt Sansal dat 2084 geenszins betrekking heeft op een of andere bekende werkelijkheid, dat alles verzonnen is, maar elke lezer zal het geschetste beeld linken aan de huidige realiteiten die in de wereld gaande zijn. In 2084 is het publiekelijk folteren en straffen van ongelovigen, deserteurs en opstandelingen in grote stadions bijvoorbeeld de enige vorm van entertainment voor de bevolking; iets wat enorm lijkt op de gruwelheden van IS. Bovendien: het jaartal 2084 luidde het einde in van de wereld zoals wij hem kennen. Voor de Abistani begint het leven dan pas. Alles wat aan de orde was vóór 2084 – het begin van de Nieuwe Wereld na de grote oorlog – is vernietigd. Onvermijdelijk doet dat denken aan de vernieling van sporen uit de antieke oudheid door IS-jihadisten.

Sansal schrijft poëtisch, vooral beschrijvend, zonder dialoog, en heeft met Ati het ideale personage geschapen, met wie we ons kunnen identificeren. Het is alsof Sansal zowel de auteur als de lezer is, want hij laat Ati vragen stellen die ook de onze zijn. Opmerkelijk is dat vrouwen totaal afwezig zijn in 2084. Het maakt dat er geen liefde of seksuele prikkelingen aanwezig zijn. Het stoort niet, maar het zou van Ati een meer levendig personage maken.

Of 2084 nu het werkelijke schrikbeeld van de angstige Westerse bevolking is of puur een verzonnen voorspelling, feit is dat Boualem Sansal een fascinerend verhaal heeft geschreven, dat de denkbeelden van een oprukkend islamisme bevestigt en eens te meer bewijst dat de wereld op haar qui vive moet zijn. 2084 is beangstigend actueel en bijzonder confronterend.