Herkenbaar en moedig om dit te schrijven

Dichter, romancier, theatermaker, schrijver, scenarist, … dat is de Belgische Tom Lanoye (°1958). Zijn prozadebuut verscheen in 1985 ‘Een slagerszoon met een brilletje’; een deels autobiografische verhalenbundel die samen met ‘Kartonnen dozen’ (1991 en ‘Sprakeloos’ (2009) ‘De wase trilogie’ vormt. In 2017 wordt ‘Sprakeloos’ verfilmd. In oktober 2024 krijgt Tom uit koninklijke handen de Prijs der Nederlandse Letteren, de hoogste literaire prijs.

‘Sprakeloos’ gaat over de moeder van Lanoye. Zij was een amateur actrice, vrouw van de slager en moeder. Nadat ze een hersenberoerte krijgt en niet meer kan praten, verandert ieders leven. Lanoye schrijft over zijn kindertijd, het gezinsleven maar ook over het pijnlijke aftakelingsproces van zijn moeder.

Eerder heb ik ‘Het derde huwelijk’ en ‘Een slagerszoon met een brilletje’ van Tom Lanoye gelezen. De verwachtingen lagen hoog. Vooral ‘Het derde huwelijk’ was zeer in de smaak gevallen.

‘Sprakeloos’ bestaat uit drie delen: ‘Hij’ (zijn vader), zij (zijn moeder) en ‘ik’ (Lanoye). De eerste vijftig pagina’s zijn moeilijk geweest. Nadien vloeit het verhaal als gesmolten boter.
Door flashbacks gaat Tom Lanoye terug naar zijn kindertijd en beschrijft met gevoel hoe hij het gezinsleven ervaren heeft. Maar ook feitelijke beschrijvingen en karakteriële omschrijvingen van zijn ouders en familieleden die soms hard lijken, gaat Lanoye niet uit de weg.
De aftakeling van zijn moeder is ‘mooi’ beschreven. Herkenbaar ook voor wie zelf ooggetuige is geweest van iemand met hersenschade in de directe omgeving. De machteloosheid van de medemensen, het onbewust leven van de patiënt. En daar ergens het evenwicht vinden om toch zolang mogelijk te kunnen samen leven. ‘Sprakeloos’ lijkt een triestige toon te spelen, maar de auteur zwiert er op gepaste tijden een flinke dosis humor in, wat het geheel aangenaam te lezen maakt. Een voorbeeld hiervan is de beschrijving van een kotsschaaltje.
Hoewel Lanoye tot een van de bejubelde auteurs behoort en een rijke prachtige taal beheerst, zijn er toch kritische puntjes. Zoals bijvoorbeeld te veel herhalingen van woorden ‘spijts’, ‘ook buiten’, ‘evengoed’, ‘oh’, … . Ook gebruikt hij veel Franse woorden/uitdrukkingen zoals ‘Avant tout chose’, ‘pourtant’, ‘gedesavoueerd’, … waar geen Nederlandse vertaling voor is gegeven op de een of andere manier.
Het deel waarin Lanoye beschrijft hoe zijn moeder toastjes maakt, is ook te gedetailleerd en werkt eerder vervelend.
Het laatste deel is een prachtige afsluiter en zit vol emoties.

Er is een citaat dat me getroffen heeft: ‘Moeders worden nooit meer mensen, moeders blijven moeders.’

Een roman die aangrijpt en met allerlei emoties is geschreven. Allerlei moeilijke thema’s komen aan bod, zoals de mentale aftakeling en de machteloosheid en ouder-kind discussies, waarvoor moed nodig is om hierover te schrijven. Een goede roman, maar ‘Het derde huwelijk’ was meer geslaagd.