Heb de moed je van je eigen verstand te bedienen

De reeks ‘Nieuw Licht’ is een filosofische pamflettenreeks waarbij het gedachtegoed van een klassiek (overleden) denker wordt gecombineerd met het gedachtegoed van een huidig (levende) denker, met betrekking tot een bepaald maatschappelijk thema.
In deze editie grijpt Miriam Rasch terug naar een tekst van Immanuel Kant om het thema ‘autonomie’ te beschrijven tegen de achtergrond van de digitale wereld die ons meer en meer beheerst. Concreet: Kan individuele autonomie nog tot werkelijke vrijheid leiden?
Het is niet de bedoeling dat de auteur ons een eenduidig antwoord biedt, maar dat ze handvatten reikt om zelf te denken. Deze quote van Kant is niet enkel het doel van dit boek, maar eveneens van de pamflettenreeks: “Heb de moed je van je eigen verstand te bedienen”.

De auteur staat eerst stil bij de vraag ‘Wat is autonomie?’ Auto-monos betekent zoiets als ‘zichzelf de wet stellend’ of ‘regerend op eigen gronden’. Miriam Rasch vult het persoonlijk in als ‘de mogelijkheid om een betekenisvolle relatie met de wereld te onderhouden’. Maar ze raadt elke lezer aan om er een eigen invulling aan te geven, want dat is waar ‘autonoom zijn’ voor staat.
Vervolgens gaat de auteur op zoek naar de waarde van persoonlijke autonomie t.o.v. autonome techniek die het steeds meer voor het zeggen heeft. Daarbij stelt ze steeds vaker de vraag of autonomie iets individueels moet zijn, of het niet in relatie kan staan tot de wereld, in de vorm van verbinding.
Daarna gaat de auteur te rade bij Kant, die het begrip ‘verlichting’ als volgt toelichtte: “Verlichting is het uittreden van de mens uit de onmondigheid waaraan hij zelf schuldig is. Onmondigheid is het onvermogen om zich van zijn verstand te bedienen, door een gebrek aan vastberadenheid en moed. Heb dus moed om je eigen verstand te gebruiken. Durf te denken.” Kant stelt hierbij als doel (of als methode) om zich volledig los te trekken van de buitenwereld, om zo het zuivere denken op te sporen.
Miriam Rasch verzet zich echter tegen deze zienswijze, enerzijds omdat de samenleving doorgeschoten is in het idee van eigen verantwoordelijkheid, en anderzijds omdat de leegte van het consumentisme de definitieve vorm van keuzevrijheid geworden is.
In een volgend hoofdstuk gaat de auteur in op het verschil tussen de vrije wil en autonomie. Hier wordt haar redenering te technisch en moeilijk om te volgen. Het komt over alsof ze te veel wil zeggen met weinig woorden. Haar gedachtegang is in mijn ogen onvoldoende helder geformuleerd. Plots verwerkt ze kruimels, bananen en peren in een betoog waarbij de vergelijking met vrije wil en autonomie mij volledig ontgaat.
Daarna komt ze opnieuw terug op het verschil tussen menselijke autonomie en autonome techniek (= automatisatie). Van daaruit probeert ze te ontrafelen waarom ze precies autonomie wenst. Hierbij lijkt ze uit te komen bij ‘wanhoop’. Vanuit wanhoop verlangt ze naar autonomie.
In elk hoofdstuk geeft de auteur korte lessen mee die als ankerpunt kunnen dienen om mee te dragen in het dagelijks leven. Zo hoeft iets niet sluitend begrepen te worden om erin te geloven en ernaar te handelen. Datakolonialisme moet je niet volledig kunnen doorgronden om toch enige autonomie te behouden op de digitale platformen. “Weiger je te laten verleiden door wat zij willen dat jij wilt.”
Ik verwacht van een filosofisch essay geen kant-en-klare- antwoorden maar ik hoop wel nieuwe inzichten te kunnen vergaren of verrijkt te worden met perspectieven die eerder aan mij voorbij gingen. Dit essay startte hoopvol maar geleidelijk aan verloor het essay aan gewicht omdat hier en daar haar gedachtegang van de hak op de tak sprong.

In het begin van haar betoog oppert ze voor het soort autonomie als ‘de mogelijkheid om een betekenisvolle relatie met de wereld te onderhouden’. Ik mis echter een duidelijke opbouw om van algoritmes vanuit de digitale wereld bij haar visie uit te komen. Toch geeft ze interessante visies zoals ‘je moet dat hoofd uit, wil je echt autonoom kunnen zijn’. Maar de uitwerking blijkt vaak te abstract en te vaag.
Ik heb het gevoel dat deze auteur tot meer in staat is. Ik zal zeker nog ander werk van haar lezen om na te gaan of ze me dan meer kan overtuigen.