Evolutie van zwijgcultuur naar spreekcultuur

Ignaas Devisch is een Belgische professor in de filosofie, medische filosofie en ethiek. Zijn onderzoek gaat vooral uit naar filosofische vraagstukken in de gezondheidszorg. Daarnaast is hij ook auteur en columnist bij De Standaard. Zijn boek ‘We informeren ons kapot’ was genomineerd voor de Socratesbeker 2025.
‘Een kleine filosofie van grote emoties’ is een reeks essays van Uitgeverij Pelckmans waarin men op zoek gaat naar de plaats van emoties in onze samenleving. Dit boekje is het eerste essay. Elk volgend deel handelt over één specifieke emotie.

Ignaas Devisch groeide op in een tijd waarin je gevoelens uiten, zeker als man, een teken van zwakte was. Ondertussen zijn we geëvolueerd naar een tijd waarin zowat het tegenovergestelde geldt. In dit essay zoekt de auteur een antwoord op onder andere de volgende vragen: “Wat heeft die omslag mogelijk gemaakt en wat heeft die evolutie met ons gedaan? Moeten we die evolutie toejuichen of zijn er ook kanttekeningen te plaatsen?”

De auteur brengt een sereen maar bevlogen betoog waarbij hij vertrekt vanuit het verhaal van zijn grootvader die leefde in een tijd waarin het zwijgen werd opgelegd. De omwenteling naar deze tijd werd mogelijk omdat het collectief niet langer bepaalt wie of wat we zijn (o.a. het katholicisme). Vanuit het individu doen we nu aan zelfrealisatie waarbij we zelf verantwoordelijk zijn voor wat we bereiken in DIT leven (hierNUmaals). Niet hoe de wereld is staat centraal, maar hoe we die ervaren. Individuen gaan meer uit van wat het leven hun kan bieden dan wat zij aan het systeem zouden moeten bijdragen.
De aandacht voor het emotionele aspect heeft het mogelijk gemaakt ons los te wrikken uit verstikkende systemen en structuren. Maar ook de opkomst van sociale media heeft een grote invloed op de evolutie van zwijg- naar spreek-cultuur.
Toch stelt de auteur vast dat emoties delen je kwetsbaarder maakt dan voorheen. “Emoties delen betekent dus ook dat we beter voor elkaar moeten zorgen of moeten leren hoe we onszelf kunnen beschermen tegen het misbruik van onze kwetsbaarheid.”
De vooruitgang en het streven naar meer transparantie heeft zelfs een keerzijde, met name het idee dat je emoties MOET delen. “Wie zich niet volledig blootgeeft, is verdacht.” Bovendien valt het op dat het ‘ik’ de spil is van het hele emotionele gebeuren.

In een 2de deel gaat Devisch op zoek naar een antwoord op de vraag “Hoe kunnen of moeten we nadenken over emoties?” Ratio werd door de geschiedenis heen beschouwd als de enige weg om tot de waarheid te komen, emoties als een blokkering van die weg. Gevoelens zouden onze blik vertroebelen. Om tot een antwoord op de vraag te komen, raakt hij de kern: “Kan je in een essay over emoties alleen met afstand theoretische beschouwingen maken of moet je ‘in de emotie staan’”?
Eigenlijk stelt hij vast dat ook de filosofen doorheen de geschiedenis meer door emoties gedragen werden dan ze zelf beseften (vb. verlangen naar wijsheid, gepassioneerd de waarheid begeren). De poging om filosofie, denken en wetenschap te scheiden van emoties is dus mislukt.
De auteur is ervan overtuigd dat we vandaag vooral anders over emoties moeten praten. Niet zozeer door ze op afstand te houden maar door te onderzoeken hoe emotioneel we wel zijn terwijl we over emoties praten. De vraag naar emoties kan daarom nooit een vraag op afstand zijn maar een vraag die binnenkomt in ons eigenste leven. Onze ervaring is wezenlijk voor de wijze waarop we kennis verzamelen. We bekijken alles immers vanuit een perspectief. Emoties zijn één van de toegangspoorten tot de wereld.

In het 3de deel geeft Ignaas enkele filosofische inzichten mee om emoties beter te begrijpen, door er anders over te schrijven en na te denken. Doordat we technologisch onze leefwereld meer onder controle hebben gekregen, beschouwen we emoties steeds vaker als iets waaraan je kan werken of waarmee je je kan laten helpen, waardoor we vb. verlegenheid en angst als disorders bekijken.
Het toont aan hoe sterk we de maakbaarheid van het leven vooropstellen, in de hoop om zo aan de tragiek van het leven te ontsnappen. Het is onze opgave daarmee te leren omgaan. De auteur ziet hierbij een grote rol in het delen van kwetsbaarheid omdat dit ook erkenning en steun geeft. Het is in zijn opinie belangrijk om emoties te delen zonder ze te presenteren als vaststaande feiten, zodat gevoelens in beweging kunnen komen. Tegenwoordig worden ze te vaak opgeworpen tegenover de ander met een pakket aan eisen hoe men voortaan benaderd wenst te worden. Op die manier kunnen emoties geen bron van uitwisseling en verdieping vormen.
Toch hoeven we niet volledig transparant te zijn voor anderen. Dat is bovendien onbereikbaar en een onwenselijk ideaal. Elkaar de rust geven om te kunnen zwijgen kan een enorme daad van liefde of vriendschap zijn. De zwijgcultuur mag niet verruild worden voor een dwingend spreken. Intimiteit en discretie prijsgeven moet een keuze blijven. Een stilzwijgende hand kan soms meer betekenen dan een vorm van spreken waar geweld van uitgaat.

Ik ben positief verrast door dit kleine boekje. Ik was onbekend met het werk van deze auteur maar hij heeft me zeker kunnen charmeren. Hij schrijft heel helder en bouwt zijn betoog bijzonder duidelijk en gestructureerd op. Voor een thema als ‘emoties’ weet hij een mooi evenwicht te bewaren tussen afstand houden en nabij zijn.