Verklaring toenemende onrust in de moderne tijd

Erich Neumann was een Duits-Israëlitisch psycholoog, psychoanalyticus en psychotherapeut. Hij leefde in de eerste helft van de 20ste eeuw en was één van de belangrijkste leerlingen van C. Jung.
De auteur beschrijft de ethiek, het kritisch nadenken over wat goed is om te doen, waarbij hij eerst de oude ethiek behandelt om uiteindelijk te komen tot een nieuwe ethiek.

Een eerste voorwoord is geschreven door C. Jung. Dit leest heel archaïsch en bijzonder abstract. Het vervolg, door Neumann, is, gelukkig, in een volledig andere schrijfstijl geschreven. Dit leest vlot en is zeker in het begin heel toegankelijk.

De oude Westerse ethiek kent vooral zijn oorsprong in de Joods-Christelijke en Griekse traditie. Daarbij wordt een bepaalde waarde of een bepaald idee als volmaaktheidsideaal gezien (vb. kuisheid, het volgen van de wet [en voor de huidige tijdsgeest wellicht het streven naar succes]. Om dat ideaal te bereiken is het belangrijk om bepaalde karaktertrekken uit te roeien. ‘De ontkenning van het negatieve’ vormt het grondbeginsel van deze oude ethiek.
Om hierin te kunnen slagen, bestaan er twee methodes: de onderdrukking en de verdringing. Neumann maakt een onderscheid tussen beide waarbij de onderdrukking aanwezig blijft in het bewustzijn, maar waarbij de verdringing naar het onbewuste niveau wordt verdreven, waardoor men zich niet langer bewust is van wat men verdrongen heeft. Discipline en ascese zijn de bekendste vormen van de onderdrukking.

De maatschappij waarin men leeft, bepaalt de collectieve norm (of het volmaaktheidsideaal). De sociale angst leidt er toe dat men naar die norm probeert te streven. De ene keer volgt men het oud-testamentische wereldbeeld, de andere keer het wetenschappelijke wereldbeeld. In de ene groepering streeft men pacifisme na, in een andere de agressiviteit. [Zelf voeg ik er graag het streven naar succes of het schoonheidsideaal aan toe.]
Elke innerlijke kracht die in tegenstrijd is met het collectief ideaal moet bestreden worden. Maar het bereiken van dat collectieve ideaal, wat dat ook moge zijn, zal altijd onhaalbaar zijn, omdat het niet overeenstemt met de werkelijkheid van de individuele mens.
Als gevolg van de onderdrukking of verdringing ontstaan er twee systemen in de persoonlijkheid: het onbewuste (dat in de schaduw blijft) en de schijnpersoonlijkheid of het masker waarbij men zich probeert aan te passen aan de samenleving van die tijd. Beide staan in schril contrast met het werkelijke individu.
Door de verdringing van het werkelijke zijn en de identificatie met de schijnpersoonlijkheid is men mogelijks in staat om te evolueren tot een houding van schijnheiligheid, huichelarij en leugen. Een veelvuldigheid van schijnheilig gedrag van enkelingen kan tot slot leiden tot collectieve hypocrisie. De steeds sterkere identificatie met de schijnpersoonlijkheid zorgt bovendien voor een bewustzijnsvernauwing waardoor men blind wordt voor essentiële aspecten van de werkelijkheid. De grenzen tussen het werkelijke ik en de schijnpersoonlijkheid vervagen verder waardoor men onmenselijk kan worden en zijn eigen ondergang in gang zet. Primitieve reacties kunnen een gevolg zijn.
Wanneer men het werkelijke individu niet volledig verdringt, maar slechts onderdrukt, dan ontstaat existentieel lijden waarbij men zichzelf splitst in twee delen: een deel dat onderdrukt wordt en een deel dat probeert te streven naar de collectieve waarden. Het lijden kan diverse vormen aannemen. De mens voert als het ware een innerlijke strijd tussen beide kampen. Het onderdrukte deel manifesteert zich als een (onbewust) schuldgevoel, dat men uiteindelijk zal proberen te projecteren in de buitenwereld (om het niet op zichzelf te moeten betrekken). Men gaat hierbij op zoek naar een zondebok.
Wie er niet in slaagt om zich redelijkerwijs aan te passen aan de schijnpersoonlijkheid, wordt uit de maatschappij uitgesloten (zoals zieken of psychopaten). De verdringing moet er telkens opnieuw voor zorgen dat het negatieve aspect van zichzelf onzichtbaar blijft. Naast de schuldgevoelens veroorzaakt de verdringing ook een innerlijke onzekerheid en uiteindelijk een onbewust minderwaardigheidsgevoel. Elk aspect probeert men te overcompenseren maar leidt toch tot een grotere verdringing.
De gemeenschap is zich echter niet meer bewust van het feit dat het collectief zèlf blaam treft in dit lijden door het bepalen van een volmaaktheidsideaal.

Na de beschrijving van de oude ethiek overloopt de auteur de verschillende stadia van de mensheid om tot een nieuwe ethiek te komen. Hoe eenvoudig enkele stadia ook moge lijken, hier komt het over als een bijzonder complex gegeven waar de logica, in mijn ogen, soms ver te zoeken is. Na het overlopen van de verschillende stadia, beschrijft de auteur de nieuwe ethiek.

Het doel van ieder individu bestaat er in zich los te maken van het collectief en haar waarden. Het vraagt een verantwoordelijkheid waarbij men die op het innerlijk betrekt en niet langer een oorzaak zoekt in de buitenwereld. Vaak vormt een conflict of een ziekte de aanleiding om op zoek te gaan naar een nieuwe ethiek.
De auteur onderscheidt meerdere fasen in de dieptepsychologie om tot die nieuwe ethiek te komen. De eerste fase is er één van desillusie. Daarna komt de confrontatie met het negatieve deel dat onderdrukt werd, wat vaak opstand oproept. Het blijkt noodzakelijk om die kwade kant in zichzelf te aanvaarden. Hier is het belangrijk om een onderscheid te maken tussen het eigen kwaad en het algemene kwaad, om zo los te komen van het collectief. Enkel zo kan men los komen van het streven naar een ideaalbeeld.
De mens is zich veelal onbewust van het feit dat hij afhankelijk is van de politiek en de economie die de basis vormen voor zijn existentiële onzekerheid. Het overwicht van het collectieve, van de massa, beroven de enkeling van de moed om het proces aan te vatten. Vanuit die weerstand en de onmogelijkheid om verder te evolueren, kunnen er twee reacties optreden waarbij beide proberen het probleem te ontlopen. De ene is er één waarbij de donkere zijde zich meer en meer manifesteert, wat uiteindelijk leidt tot een materialistische basisstructuur. De andere reactie bestaat uit de ontkenning van de volledige werkelijkheid, wat leidt tot een mystieke reactie, die het negatieve volledig ontkent. Er doen zich steeds meer mengvormen voor.

Ondertussen wordt steeds duidelijker dat het onbewuste veel vaker het leven van een mens bepaalt. De ‘goede wil’ volstaat niet meer. De nieuwe ethiek vereist de volledige persoonlijkheid als basis voor het ethische gedrag en niet langer alleen dat deel dat niet werd onderdrukt.
De aanvaarding van het volledige ik, dus ook het negatieve onderdrukte deel, betekent een vergroeiing met de eigen oergrond, wat leidt tot verlies van illusies maar wint aan verdieping, verworteling en stabiliteit. Het doel van de nieuwe ethiek is niet dat het individu ‘goed’ is maar dat het autonoom en psychisch gezond is.

Naarmate het boek vordert, nemen de complexe termen en begrippen in aantal toe. Aan de hand van de context wordt het wel duidelijk, maar het vraagt een grotere focus waardoor de leessnelheid vertraagt.
Het boek biedt een heel duidelijk inzicht in o.a. de zondebokpsychologie en de dieptepsychologie. Het verklaart eveneens de toenemende onrust in de moderne tijd.