De mens als object omdat hij zich onvoldoende kent

Bas Heijne is een Nederlandse schrijver, vertaler en interviewer. Dit boekje is de eerste editie in de serie ‘Nieuw Licht’, een reeks pamfletten waarbij een huidige denker een bepaald aspect uit de maatschappij of de tijdsgeest belicht aan de hand van het gedachtegoed van een overleden denker.

De auteur bevindt zich enkele straten verder wanneer er een aanslag komt op de redactie van Charlie Hebdo. Pas jaren later kan hij duiden dat zijn wereldbeeld en zijn beeld van de mens op een fundamentele manier zijn veranderd. Hij groeide op in een tijd van vertrouwen en verwachtingen (zowel over groei als gelijkheid), geïnspireerd door de ideeën van de Verlichting, een rationele orde van de wereld. Grote problemen als honger, ziekte en armoede zouden stap voor stap de wereld uit geholpen kunnen worden. “Het sprak gewoon vanzelf.”

Zijn eigen mensbeeld raakt gaandeweg donkerder gekleurd. De verlichtingskritiek bleek niet langer een kanttekening bij het progressieve optimisme. Lang stelt hij zichzelf de vraag “Is oprecht optimisme mogelijk in een door pessimisme gekleurd wereldbeeld?”
Via het optimisme proberen sommigen ons te overtuigen (met cijfers) dat je door afstand te nemen de zaken in het juiste perspectief kan plaatsen waardoor er weinig of geen aanleiding is voor dat groeiend pessimisme. Maar de auteur is de mening aangedaan dat cijfers niet alles zeggen.
Waar vroeger vaak werd verwezen naar aangeboren agressie die getemd moest worden, richt men zich nu meer en meer op het afvlakken van onze vrijheid, en dus onze humaniteit. Wat oorspronkelijk onze vrijheid moest uitbreiden, wordt nu vaker en vaker ingezet om de mens te beheersen en te controleren (vb. sociale media). “De burger waande zich subject, hij bleek object.” Een object waarbij cijfers en statistieken maatgevend zijn. Veel onvrede en onbehagen is erop terug te voeren.
Bovendien zijn we er ons steeds meer van bewust dat de mens zichzelf niet blijvend kan overstijgen. De mens is veel meer evolutionair-biologisch bepaald dan we denken. De oermens in ons verklaart steeds meer menselijk gedrag.
“Naarmate de wetenschap steeds dieper in onze levens en, vaak letterlijk, in onze lichamen doordringt om ons te genezen, te beschermen en zelfs te verbeteren (een pil om pijnlijke herinneringen te wissen, een chip in je hoofd om je geheugen te vergroten), lijkt dat ons juist eerder minder dan meer vrijheid op te leveren.”

Het verlangen groeit weer eigen baas te zijn, verlangen naar een herstel van autonomie. Dit wordt vereenzelvigd met het groepsbelang. Onvervreemdbare uniekheid wordt benadrukt. De heersende macht van bovenaf leidt nog meer tot identitaire opstandigheid. Het onbehagen gaat terug op een afvlakking van vrijheid, het bureaucratiseren van emoties en waarden, niet zozeer het onderdrukken van vrijheid, maar het inperken van bewegingsvrijheid. Er zal echter altijd spanning zijn tussen een individu en de cultuur waarvan hij deel uitmaakt.

Er zijn ook steeds meer stemmen die de exacte wetenschap en de dominantie van het wetenschappelijk denken verantwoordelijk houden voor een toenemende ontmenselijking van de mens, die voortaan nog slechts in zuiver materialistische termen gedefinieerd dreigt te worden. En er wordt daardoor steeds minder waarde gehecht aan geestelijke waarden.
Nieuwe kennis bevat immers grote lacunes en misvattingen.
De mens is opnieuw object want vanuit die nieuwe kennis kan de mens (als object) in een bepaalde richting opgestuurd worden door middel van zijn onbewuste reflexen (omdat men weet hoe mensen onbewust op bepaalde impulsen reageren). Onzichtbare dwang, waarbij het uitgangspunt is dat de mens zichzelf niet kent.

Kunnen we de mens dan nog wel als autonoom wezen zien? Freud liet zien dat de mens geleid wordt door een lustprincipe, een doodsdrift en een realiteitsprincipe. “Het driftleven van de mens laat zich hoogstens verklaren, nauwelijks indammen en al helemaal niet veranderen. De droom dat de mens zijn eigen beperkingen zou kunnen overstijgen, bleek zelf ook onderhevig aan het realiteitsprincipe. Een mens moest uiteindelijk leren leven met zijn biologische beperkingen, meer zat er niet in. Geluk is vooral berusting.”

Het huidige populisme is een belofte om Freuds realiteitsprincipe ongedaan te maken, zodat je je niet langer hoeft te vormen naar het beeld dat de buitenwereld je oplegt, maar waarbij de wereld zich zal moeten voegen naar jouw beeld van de wereld.
“De rede wordt gezien als een affront, een belediging van bovenaf, een poging tot intimidatie van de romantische volkswil.”

“Beschaving en verlichting roepen het onheil over zichzelf af zodra ze blind worden voor tegenkrachten – van buitenaf maar ook van binnenuit. Reken jezelf niet rijk, denk niet dat de mens het alleen af kan, leun niet lui achterover met het idee dat instituties de beschaving voor altijd waarborgen. Hoed je voor de barbaar in je omgeving. En voor de barbaar in jezelf.”

Ik vind het een interessant betoog, soms duidelijk en aangenaam van tempo, soms iets te snel doordravend omdat de auteur plots te veel ideeën of argumenten nog wil mee opnemen in een beperkte ruimte. Maar over het algemeen behoorlijk mooi opgebouwd.