Mooi en heel treurig

Edna O’Brien, overleed eind juli op 93-jarige leeftijd. Toevallig las ik eerder deze maand dit debuut van haar uit 1960. In die tijd was ze al uit Ierland vertrokken. In 1960 woonde ze al jaren in Londen, was getrouwd en werkte bij een uitgeverij. Geïnspireerd door het autobiografische karakter van Joyce’ Portrait of the artist as a young man, besloot ze haar jeugd en volwassen worden te gebruiken voor een roman. Dat werden dus De Buitenmeisjes. Net als bij het werk van Joyce werd het in Ierland verguisd. De priester uit haar woonplaats verbrandde het boek openbaar en politici noemden het smerig. Daarentegen waren in het buitenland de kritieken voor De buitenmeisjes lovend, in Engeland werd het zelfs onderscheiden met de Kingsley Amis Award. Ook de volgende boeken van O’Brien werden in Ierland verbannen. Pas toen ze in 2015 in Ierland de Saoithe of Aosdána (Ierlands hoogste literaire onderscheiding) won, kreeg ze in het openbaar excuses van de Ierse premier.

De uitgave van de Buitenmeisjes die ik las was onderdeel van en trilogie met de twee vervolgromans. Oorspronkelijk verscheen de eerste roman De buitenmeisjes in 1960, het tweede deel ‘eenzaam meisje’ in 1962 en het laatste deel ‘echtelijk geluk’ in 1964.

O’Brien heeft een toegankelijke, beeldende schrijfstijl, waaronder het nodige zit verstopt. Ze geeft een ontluisterend inkijkje in het naoorlogse katholieke Ierland.
De Buitenmeisjes vertelt het verhaal van Caithleen en Baba die opgroeien in een dorp een dorp in het Zuidwesten van Ierland. De hoofdpersoon is Caitlin. Zij groeit op, op een armoedige boerderij met een alcoholische vader en een lieve moeder. Haar moeder overlijdt op het moment dat ze net een beurs heeft gewonnen om verder te leren. Ze wordt ondergebracht in het gezin van de plaatselijke veearts die een dochter heeft die net zo oud is: Baba. Een onaardig meisje dat ook vreselijk doet naar Caitlin. Ze gaan samen naar de nonnenschool als interne leerling. Dat is natuurlijk vreselijk. Baba zorgt dat ze er vanaf worden getrapt en dan gaan ze naar Dublin. Baba mag van haar ouders een secretaresseopleiding volgen, Caithleen gaat werken in een winkel. In de hoop op een beter leven gaan ze uit en op mannenjacht. Die overigens vrij onschuldig is: verder dan dansen en wat zoenen gaat het in het eerste deel niet.
De schokkendheid zit erin dat O’Brien ook schrijft over seksuele gevoelens en verlangens bij vrouwen. En die mochten ze nou juist niet hebben in het katholieke Ierland in die tijd.

De personages komen goed tot leven. Caithleen is introvert, sociaal onhandig en verliest steeds haar hart aan getrouwde mannen. Heel pijnlijk is om te lezen hoe ze vreselijk haar best doet om in de smaak te vallen, van alles pikt en de mannen die haar respectloos bejegenen. Het eerste deel, De Buitenmeisjes, eindigt als ze wacht op een getrouwde man voor een weekje weg en hij haar zonder bericht laat zitten.
In het tweede deel staat de relatie van Caithleen met de getrouwde Eugene centraal. Een giftige man die door Caithleen op een voetstuk wordt gezet.
Het derde deel wisselt van perspectief. Baba is aan het woord, met een heerlijk platte vertelstem. Totaal anders dan Caithleen, die in dit Kate wordt genoemd en wiens verhaal er vanuit het personaal perspectief door wordt geweven.

Wat het verhaal interessant maakt, is de laag die O’Brien eronder legt. Door opvoeding, de Iers-Katholieke cultuur van de jaren 40/50 is de enige weg voor een beter bestaan via relaties met mannen. Vanuit dit perspectief is het onderdanige, alles-pikkende gedrag van de buitenmeisjes logisch en begrijpelijk. Maar ook heel pijnlijk en o, zo treurig.