Geëngageerde roman laat favela's tot leven komen

In Schuim der aarde verbindt Roxane van Iperen op ingenieuze wijze de levens van drie Brazilianen. Het jongetje dat als paria op de vlakte woont, het hoertje op de berg van de favela’s en de politieagente die illegaal adopteert. Alle drie laten ze een stuk van de zelfkant van het leven zien. Van Iperen schetst een meedogenloze wereld, waar armoede en geweld heersen. En toch is ook hier liefde, vriendschap en tederheid, al verdwijnt de hoop op een beter leven naarmate de personages ouder worden uit het zicht.

Ergens op de uitgestrekte zandvlakte woont Anjo, samen met vier andere jongetjes en twee mannen, in een schuur. Af en toe komen de ‘wijven’ met klanten en als ze geluk hebben nemen die boodschappen mee. Vaak worden de kinderen gebruikt. Op een dag komt er een klein meisje bij en Anjo trekt zich haar lot aan. Hij wil haar beschermen en haar aanwezigheid maakt hem meer bewust van zijn omstandigheden.

Uiteindelijk ontvlucht hij de vlakte naar de stad, waar hij een tijd bij een man woont die hem leert lezen. Deze Gus is een vreemde kluizenaar die de stad afschuimt op zoek naar boeken. Dit gaat goed tot Anjo een vriendin krijgt en Gus zich van hem afkeert. Na een gruwelijk einde trekt Anjo bij zijn vriendin in, het naaistertje Gia. Tot zijn verknipte jeugd hem ook hier alles laat kapotmaken wat hij liefheeft. Een triest verhaal, vol gruwelijke details, dat toch absoluut geloofwaardig wordt neergezet. Dit is de kracht van Van Iperen, die blijk geeft van een groot inlevingsvermogen en een uitgebreide kennis van het leven in de favela’s.

Het verhaal van Anjo is in de ik-vorm geschreven. Dit brengt het dichtbij de lezer, maar helaas is het Van Iperen niet gelukt om haar taalgebruik aan te passen aan Anjo’s belevingswereld. De jongen is een jaar of tien, onopgevoed, ongeletterd. Zijn gedachten zijn echter bijna poëtisch, hij weet veel en zijn woordenschat is groot. Nadat Alma uit een benarde positie is bevrijd, klinkt duidelijk een volwassen auteur door die het graag mooi wil opschrijven.

‘Alma heeft geen kik meer gegeven sinds we haar hebben bevrijd. Ook de jongens lijken hun tong te zijn verloren. Iets in mij vraagt zich nog steeds af of alles wat ik heb gezien wel heeft plaatsgevonden, of dat het de honger is die aan onze hersenen knaagt. Het geklop tussen mijn benen, de uitschakeling van Negro en Alma die doodstil aan mijn voeten ligt zijn het bewijs dat, in welk universum dan ook, er iets heeft plaatsgevonden dat fysieke gevolgen heeft.’ 

De andere twee verhaallijnen zijn in de derde persoon geschreven, en dit maakt het taalgebruik direct een stuk natuurlijker. Agente Elizabet heeft haar man bedrogen door een kind te adopteren terwijl hij dacht dat ze zwanger was (hoe ze dit voor elkaar heeft gekregen staat niet beschreven). Zij moet een manier vinden om vrede te sluiten met zichzelf en de keuzes die ze gemaakt heeft.

De laatste verhaallijn is die van Lucy. Haar volgen we van haar jeugd als kindhoertje tot haar dood, zorgend voor haar lichamelijk en geestelijk gehandicapt dochtertje. Een uitbundig meisje, dat vooral graag lol trapt met haar vriendin Angelica. Het is pas op het einde van het verhaal dat de stukjes van haar geschiedenis bij elkaar komen en dan blijkt Van Iperen nog het geheel nog wranger te kunnen maken.

Schuim der aarde schetst een uitzichtloze wereld waar je als lezer een beetje stil van wordt. De schrijfstijl is af en toe gekunsteld en soms te gewild mooi, en de verhaallijnen waren met minder zijpaadjes sterker geweest. Maar als geheel is het een boeiende roman die een kijkje geeft in een compleet andere wereld.