Een indringende zoektocht naar zijn vader

Recensie: Jan Brokken " de kampschilders"

Het boek "de kampschilders" ziet er in al zijn bescheidenheid heel mooi uit . Het heeft een ingetogen blauw gekleurde kaft met een afbeelding van een schilderij van Willem Hofker in sepia kleuren, het papier voelt heel fijn aan en het boek is gedrukt in een mooie, prettig leesbare letter. Ook zijn er In het boek veel afbeeldingen van tekeningen en schilderijen opgenomen waarbij het jammer is dat het formaat van sommige van de afbeeldingen wat aan de kleine kant is waardoor het moeilijk is om details te onderscheiden.

Jan Brokken is het na de oorlog geboren jongste kind van ouders die in WOII in het toenmalige Celebes geïnterneerd waren in een Jappenkamp en waarvan in elk geval de vader lijdt aan het kampsyndroom. Han, de vader verstopt zich achter een grote bril, zwijgt over de oorlog en het kamp en vlucht in teveel pillen, drank en roken. Olga, zijn moeder is toegankelijker en krachtiger in het gezin, zij deelde wat meer van haar ervaringen, zij het op een terughoudende, afstandelijke manier.

Na het verschijnen van zijn boek " de Tuinen van Buitenzorg" dat aan "de kampschilders"vooraf ging en dat vooral over het leven van zijn moeder Olga handelt, krijgt de schrijver zoveel reakties , brieven en materiaal over de situatie in de kampen waar zijn ouders in de oorlog hebben gezeten in handen, dat hij besluit tot een vervolg, een vervolg waarbij hij vooral op zoek gaat naar de geschiedenis van zijn vader in het kamp.
Rechtstreekse informatie uit de eerste hand van zijn zwijgende vader krijgt hij niet. Maar Jan Brokken vindt een andere ingang voor zijn onderzoek. Het schildersechtpaar Maria en Willem Hofker en de schilder Rudolf Bonnet zaten in dezelfde tijd ook in die kampen, Maria Hofker met moeder Olga (en haar beide zoontjes) in het vrouwenkamp Kampili en Hofker en Bonnet met vader Han in het mannenkamp Parepare. Boeken over hen en hun werk leveren in woord en beeld nogal wat informatie over het leven in de beide kampen op en Jan Brokken hoopt in dit materiaal ook iets over zijn vader tegen te komen. Daarnaast biedt een uitbreiding van zijn onderzoek naar ook de kunst en de kunstenaars in de kampen de schrijver een ruimere blik en de nodige afstand om beter persoonlijke informatie te kunnen verzamelen en zijn intieme twijfels en vragen aan de orde te stellen.

Het eerste deel van het boek is het meest toegankelijk, het is gewijd aan het leven in het vrouwenkamp en Jan Brokken schrijft hier heel gedetailleerd en met veel liefde over hoe zijn (dan nog aanstaande) moeder Olga zich met haar beide zoontjes staande weet te houden in de wrede wereld van het kamp.
Naast Olga komen verschillende andere vrouwen tot leven, waaronder de kunstenaar Maria Hofker met haar vermogen om, heel stilletjes, volstrekt haar eigen gang te gaan en haar liefde voor het landschap en de natuur die tot uitdrukking komt in haar subtiele tekeningen, tekeningen die zij ook inzet om de censuur van de Japanners te omzeilen om haar man Willem Hofker berichten te sturen. Ook lezen we over dappere vrouwen als mevrouw Valderpoort die zich openlijk verzet tegen een opdracht om vrouwen te ronselen voor het Japanse bordeel en over Toos Hoogeveen-de Haze Winkelman en haar vriendin Pop Dahler-Voerman die erin slagen om een hondsdolle hond die al langere tijd rond en in het kamp sloop, te doden. Ook de onvoorspelbare kampleider Yamadi wordt uitgebreid en genuanceerd geportretteerd.

Dit eerste deel vond ik het boeiendst om te lezen, niet zozeer vanwege de kunst, maar door de betrokken beschrijvingen van de mensen en het leven in het kamp. Ik vond het bij voorbeeld verrassend te ontdekken dat Maria Hofker kon tekenen in het kamp en dat er werk gemaakt en tentoongesteld werd voor de Japanners.

In het tweede deel staat het mannenkamp centraal. Hier schrijft Jan Brokken meer over de kunst en het kunstleven op Bali voor en tijdens de oorlog, maar hier las ik , vooral tussen de regels door, meer over de moeizame zoektocht van de schrijver naar zijn vader Han. Hij hoopt , vooral op de tekeningen en schilderijen van Hofker en Bonnet, een glimp van de aanwezigheid van zijn vader op te vangen:

Bij een tekening van het hospitaal (p.230): "Binnen in die barak ligt Han" (we zien hem niet op de tekening en hij wordt niet genoemd) maar de schrijver verbindt iets wat hij weet, (dat zijn vader aan dysenterie had geleden) met die konkrete tekening.

Er komt veel aan bod, veel mensen, veel gebeurtenissen, veel verhalen, wreedheid, honger, maar vooral in toenemende mate veel pijn, ook de pijn van de zoon die lijdt onder iets waar hij geen antwoorden van zijn ouders op krijgt.
Heel summier komt er iets van de verschrikkingen die vader Han moet meegemaakt hebben boven water: bij een door hem als predikant geleide kerkdienst werden 250 mannen uit de kerk gehaald voor dwangarbeid en de schrijver ontdekt hoe zijn vader aan de littekens op zijn rug komt .
Schrijnend zijn de vragen die Jan Brokken stelt over het al dan niet aanwezig zijn van zijn vader bij bepaalde gebeurtenissen en vragen naar wat zijn vader ergens van gevonden zou hebben.
Met name door de terloopse, vertellende schrijfstijl waarbij het persoonlijke en feitelijke elkaar afwisselen en aanvullen, komen de prangende vragen die de schrijver heeft over wat er met zijn vader gebeurd is in het kamp extra binnen.
Toch blijf ik mij afvragen of de schrijver uiteindelijk een bevredigend antwoord heeft gekregen op zijn vraag : Is zijn vader in het kamp iets overkomen waarvoor hij zich zijn verdere leven schaamt ( de gène van de overlever), waarvoor hij moet boeten (pag.115-118).

In het derde deel van het boek dat de periode na de bevrijding behandelt, wordt Han door de zendingsbond waar hij in dienst was ontslagen en vertrekken Han en Olga noodgedwongen naar Nederland en werd Han " legerpredikant in algemene dienst" met als speciale opdracht geestelijke bijstand verlenen aan dienstweigeraars. Dit was iets waar hij veel moeite mee had : " hij weigerde wat er van hem verlangd werd: jongens van amper achttien om te praten om toch de wapens op te nemen, het vaderland te dienen en naar Indië te gaan."
Na de souvereiniteitsoverdracht in 1949 neemt Han ontslag en gaat hij aan het werk als ziekenhuispredikant. Hij slaagt er niet in om de oorlog in zichzelf kwijt te raken.

De indringende persoonlijke zoektocht naar zijn vader is voor mij het hoofdthema van "de kampschilders" . De bonus hierbij is dat hij, naast het persoonlijke verhaal van zijn ouders, ook een historische schets schrijft van het. culturele leven op Bali, voor, tijdens en na de oorlog, en dat hij tevens een beeld schetst van het belang van de kunst in het kamp zelf.

Het eerste deel van het boek vind ik een eenheid, inhoudelijk en stilistisch en boeiend geschreven.
Dat mis ik in de overige delen, het kunsthistorisch gedeelte vind ik zelfs een beetje schools, samenvattingen uit boeken, uit de tweede hand . Ik geef het boek toch 3 sterren omdat ik geraakt werd door de repeterende zoektocht naar de vader. Het boek is misschien wel net zo bescheiden en ingetogen geschreven als het eruitziet.

Tot slot:
"Als je midden in een belangrijke episode uit de geschiedenis zit, mis je het overzicht" (p. 260).
Zo heb ik het lezen van dit kaleidoscopische boek ook ervaren..

Marianne Delmee, 21 januari 2023